Między materializmem a sprawczością. O niespójności wyjaśnień materialistycznychCzas czytania: 10 min

Czy w przyrodzie możemy dostrzec oznaki sprawczości i intencjonalności? Jak do tych zagadnień odnosi się współczesna nauka? Próby odpowiedzi na te pytania podejmuje się Angus Menuge w książce Sprawczość na cenzurowanym. Materializm a racjonalność nauki¹. Oryginalny tekst zatytułowany Agents Under Fire: Materialism and the Rationality of Science² ukazał się nakładem wydawnictwa Rowman & Littlefield Publishers w 2004 roku. Polski przekład został opublikowany w 2023 roku w serii „Perspektywy Nauki”, wydawanej przez Fundację En Arche. Przekładu dokonał Aleksander Gomola.

Angus Menuge jest znanym filozofem i autorem tekstów, szczególnie w obszarze filozofii umysłu i metafizyki. Jego rozważania skupiają się na zagadnieniach związanych z filozofią religii, filozofią nauki, a także na dyskusjach dotyczących relacji pomiędzy nauką a religią. Menuge uzyskał doktorat z filozofii na Uniwersytecie Wisconsin-Madison oraz dyplom z apologetyki chrześcijańskiej w International Academy of Apologetics, Evangelism & Human Rights w Strasburgu. Obecnie jest profesorem filozofii na Uniwersytecie Concordia w Wisconsin, gdzie pełni funkcję dyrektora katedry filozofii³. Poza omawianą w niniejszym tekście książką na uwagę zasługują inne publikacje uczonego, jak C.S. Lewis: Lightbearer in the Shadowlands⁴ [C.S. Lewis. Niosący światło w krainie cieni], Christ and Culture in Dialogue: Constructive Themes and Practical Applications⁵ [Chrystus i kultura w dialogu. Konstruktywne tematy i ich praktyczne zastosowania] oraz Legitimizing Human Rights: Secular and Religious Perspectives⁶ [Legitymizacja praw człowieka. Świeckie i religijne perspektywy]. Menuge jest także aktywnym uczestnikiem dyskusji filozoficznych i wygłasza wykłady na wielu uniwersytetach.

Autor już we wstępie jasno określa cel książki jako „zgodną z rygorami racjonalnego wywodu obronę intuicji, że materializm naukowy jest niespójny, ponieważ albo eliminuje, albo sztucznie zawęża źródła zakładane przez materialistyczne dociekania naukowe”⁷. Klarownie przedstawia także strukturę książki i prezentuje zagadnienia, które będzie omawiał w kolejnych rozdziałach. Na uwagę zasługuje również przedmowa autorstwa Michaela Ruse, profesora filozofii w Katedrze im. Lucyle T. Werkmeister na Uniwersytecie Stanu Floryda, który co prawda nie zgadza się z główną tezą książki, niemniej zwraca uwagę na wartość przedstawionych przez autora argumentów za inteligentną sprawczością oraz przeciwko redukcjonizmowi. Ruse uważa, że takie argumenty powinny być punktem wyjścia dla przyszłej debaty naukowej nad inteligentnym projektem w przyrodzie⁸.

Pierwszy rozdział książki Menuge poświęca redukcjonizmowi naukowemu. Wprowadzając czytelnika w temat, autor omawia różne rodzaje redukcji, takie jak zachowawcza, reformująca czy eliminacyjna⁹, stwierdza przy tym, że „niepowodzenie jednego rodzaju lub trybu redukcji nie wyklucza powodzenia innego rodzaju lub sposobu redukcji”¹⁰. Pojęcie redukcjonizmu uczony rozpatruje na dwóch poziomach, jako mocny redukcjonizm sprawczości (MRS)¹¹ i słaby redukcjonizm sprawczości (SRS)¹². Mocny redukcjonizm sprawczości zakłada, że wszystkie przejawy projektu i intencjonalności w przyrodzie są iluzoryczne, natomiast słaby redukcjonizm sprawczości nie eliminuje intencjonalności, lecz ją neutralizuje, dopuszczając jedynie ludzką sprawczość¹³. W omawianym rozdziale autor stosuje analogię do dźwigów i podniebnych haków. Poprzez dźwigi rozumie inżynieryjne rozwiązania zastosowane w złożonych systemach, możliwe do wyjaśnienia po demontażu całego układu na części składowe i poddaniu ich analizie. Sprawczość niemającą mechanistycznego wyjaśnienia porównuje natomiast do zwisającego z nieba haka, który pełni taką samą funkcję jak wspomniany wcześniej dźwig, ale jego obecności nie da się wyjaśnić poprzez redukcjonizm¹⁴. Menuge twierdzi, że redukcje zakończone niepowodzeniem mogą stać się „motorem postępu, ponieważ istotnym spostrzeżeniem naukowym jest zawsze ustalenie, że jakaś właściwość lub byt są niezależne od innych właściwości lub bytów”¹⁵. Nadmiernie rozbudowane redukcje mogą natomiast spowalniać rozwój nauki, maskując zjawiska wymagające wyjaśnienia¹⁶. Uczony podkreśla także, że można być redukcjonistą w pewnych kwestiach, w innych zaś nie – nie istnieje zatem coś takiego jak czysta „postawa redukcjonistyczna”¹⁷.

W kolejnych dwóch rozdziałach autor skupia się na omówieniu zagadnień związanych z mocnym i słabym redukcjonizmem sprawczości. Pisząc o MRS, uczony odwołuje się do materializmu eliminacyjnego zaproponowanego przez Paula Churchlanda, który podważa istnienie przekonań i pragnień, tym samym kwestionuje założenia psychologii potocznej¹⁸. Menuge dochodzi do wniosku, że MRS zaprzecza samemu pojęciu rozumienia zakładanym w wyjaśnianiu, tym samym nie może nosić miana podejścia naukowego¹⁹. Słaby redukcjonizm sprawczości to według uczonego próba zachowania intencjonalności na drodze jej naturalizacji. I chociaż zwolennicy SRS uważają, że ludzka sprawczość stanowi część świata materialnego, to Menuge nie dostrzega możliwości istnienia materialistycznego wyjaśnienia intencjonalności i osobistych powodów działania podmiotów sprawczych. Uważa, że już sama akceptacja ludzkiej sprawczości wyklucza materializm naukowy²⁰.

Czwarty rozdział odnosi się do koncepcji nieredukowalnej złożoności autorstwa Michaela J. Behego. Menuge omawia założenia tej teorii, posługując się popularnymi przykładami pułapki na myszy i wici bakteryjnej²¹, oraz przytacza zaproponowaną przez Behego definicję, która mówi, że nieredukowalnie złożony system to „pojedynczy system składający się z poszczególnych, dobrze dopasowanych, oddziałujących ze sobą części, które biorą udział w pełnieniu podstawowej funkcji układu, a usunięcie jakiejkolwiek z tych części powoduje, że system przestaje sprawnie funkcjonować”²². Analizując argumenty za koncepcją nieredukowalnej złożoności i przeciw niej, Menuge dochodzi do wniosku, że „MRS i SRS, próbując wytłumaczyć pojawienie się funkcji biologicznej, nie mogą polegać na darwinizmie i tym samym wszystkie przedsięwzięcia redukcjonistyczne, które odwołują się do takiego wyjaśnienia, są także narażone na szwank”²³.

Kolejny rozdział odnosi się do „koordynacji i kompatybilności wykazywanych przez przynajmniej niektóre myśli i zachowania podmiotu sprawczego’’²⁴. Menuge przytacza założenia dwóch szkół psychologii darwinowskiej. Pierwsza z nich próbuje wyjaśnić ludzkie zachowania w kategoriach doboru naturalnego i często nazywana jest „socjobiologią” lub „psychologią ewolucyjną”²⁵. Druga szkoła oprócz działania genów uwzględnia kulturową formę darwinowskiego replikatora zwaną memem, czyli dyskretną, zapamiętywalną jednostkę, taką jak idea, hasło czy slogan marketingowy²⁶. Uczony dochodzi do wniosku, że „memo-genowa teoria umysłu jest niespójna i niezgodna z naszą wiedzą dotyczącą jedności psychicznej człowieka i jego zdolności do rozumowania praktycznego i teoretycznego”²⁷ oraz że teoria inteligentnego projektu jest ,,na właściwej pozycji, by podtrzymać racjonalność nauki i wyjaśnić fakty psychiczne”²⁸.

Rozdział szósty to kontynuacja argumentacji przeciwko psychologii ewolucyjnej i jednocześnie obrona argumentów C.S. Lewisa i Alvina Plantingi, którzy twierdzili, że naturalizm ewolucyjny jest nie do pogodzenia z wiarygodnością naszych mechanizmów poznawczych i obala sam siebie²⁹. Menuge uważa, że darwinizm nie potrafi wyjaśnić sprawczości podmiotowej i dlatego musi opowiedzieć się za silnym redukcjonizmem sprawczości ze wszystkimi towarzyszącymi mu problemami³⁰.

W rozdziale siódmym Menuge przedstawia dwa główne argumenty za istnieniem projektu w przyrodzie. Pierwszy z nich pokazuje, że samo istnienie pojęć, które są intencjonalne, wskazuje na projekt³¹. Według drugiego argumentu nawet odrzucenie idei pojęć na rzecz czysto informacyjno-teoretycznego ujęcia nie usuwa potrzeby odwołania się do intencjonalności w wyjaśnieniach działania³². Jak podkreśla Menuge, naturalistyczne próby uniknięcia tych argumentów rozbijają się o to, co William A. Dembski nazywa „problemem przesunięcia”³³. Takie próby sprowadzają się jedynie do relokacji problemu pochodzenia złożonej wyspecyfikowanej informacji (CSI)³⁴. Swoje rozważania autor książki podsumowuje stwierdzeniem, że materializm naukowy nie jest w stanie wyjaśnić intencjonalności i CSI³⁵.

Ostatni rozdział autor poświęca tematowi obrony darwinizmu przez obecną politykę edukacyjną. Podkreśla przy tym fakt, że teksty krytyków darwinizmu często są poddawane cenzurze i osoby te niejednokrotnie płacą za to własną karierą naukową³⁶. Menuge zastanawia się także, czy darwinista może być chrześcijaninem? Dochodzi do wniosku, że nie będzie to możliwe, dopóki darwinizm będzie powiązany z redukcjonizmem³⁷. Uważa również, że dialog nauki i chrześcijaństwa możliwy będzie tylko wtedy, gdy dopuszczona zostanie większa ilość koncepcji naukowych, które będzie można poddać krytycznej debacie i testowaniu, eliminując te błędne³⁸.

Angus Menuge w książce Sprawczość na cenzurowanym broni pojęcia sprawczości, prezentując argumentację z pogranicza filozofii, teleologii i teorii inteligentnego projektu. Obnaża słabości materializmu naukowego, odnosząc się nie tylko do biologii i przykładów nieredukowalnej złożoności, ale również do psychologii i intencjonalności, które zdaniem uczonego wskazują na projekt. Każdy z rozdziałów zakończony jest krótkim podsumowaniem omawianych zagadnień i wnioskami, co znacznie ułatwia skupienie uwagi czytelnika na najistotniejszych kwestiach. Lektura publikacji jest ciekawym uzupełnieniem zagadnień z zakresu teorii ewolucji i teorii inteligentnego projektu o kwestie filozoficzne i teologiczne.

Marcin Greszata

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 13.9.2023

Książkę Sprawczość na cenzurowanym. Materializm a racjonalność nauki można nabyć w księgarni Fundacji En Arche:

Angus Menuge, Sprawczość na cenzurowanym. Materializm a racjonalność nauki, tłum. A. Gomola, „Perspektywy Nauki”, Fundacja En Arche, Warszawa 2023.

Literatura: