Od płomieni do cywilizacji. Nowa książka Michaela Dentona „Władcy ognia”Czas czytania: 12 min

Jakie warunki musi spełniać planeta i jakie umiejętności musi rozwinąć człowiek, aby móc ujarzmić ogień? Czy bez ognia byłby możliwy postęp technologiczny? Książka Władcy ognia. Jak człowiek zrealizował projekt ujarzmienia ognia i przekształcenia naszej planety¹ to nowość wydawnicza Fundacji En Arche z cyklu „Seria Wyjątkowy Gatunek”. Wersja oryginalna pod tytułem Fire-Maker: How Humans Were Designed to Harness Fire and Transform Our Planet² została opublikowana w 2016 roku przez Discovery Institute. Polskiego przekładu dokonał Zbigniew Kościuk.

Autor Władców ognia, Michael J. Denton, znany jest w kręgach naukowych głównie z krytycznego podejścia do darwinizmu. Z pochodzenia Australijczyk, z wykształcenia biochemik, a z zamiłowania pisarz. Urodził się w 1943 roku. Ukończył studia medyczne na Bristol University, a następnie w King’s College London uzyskał doktorat z biochemii. W latach 1990–2015 pracował na wydziale biochemii University of Otago w Nowej Zelandii³. Badania Dentona w King’s College w latach siedemdziesiątych skupiały się na różnicowaniu krwinek czerwonych, a jego głównym przedmiotem dociekań od wczesnych lat osiemdziesiątych była identyfikacja genów odpowiedzialnych za dziedziczną chorobę siatkówki u ludzi. Przez prawie dwie dekady po kilka miesięcy każdego roku mieszkał i pracował w Indiach i Pakistanie, gdzie miał możliwość prowadzenia badań na dużych populacjach wsobnych, idealnych do mapowania genów. Wyniki jego prac doprowadziły do identyfikacji kilku nowych genów chorób siatkówki, w tym genu użytego w pierwszej udanej próbie terapii genowej w szpitalu okulistycznym Moorfields w Londynie w 2009 roku⁴. Poza omawianymi w niniejszym tekście Władcami ognia, na uwagę zasługują także inne książki Dentona: Kryzys teorii ewolucji⁵, Teoria ewolucji. Kryzysu ciąg dalszy⁶ oraz Przeznaczenie natury. Co prawa biologii mówią o naszym miejscu we Wszechświecie⁷. Pierwsza z nich została poświęcona strukturom adaptacyjnym w biologii oraz argumentom za tym, że darwinizm nie jest w stanie ich wyjaśnić. Druga stanowi rozwinięcie wcześniejszej argumentacji autora prowadzącej do wniosku, że mechanizm losowych mutacji i doboru naturalnego nie dostarcza wiarygodnych wyjaśnień dla różnorodności świata przyrody ożywionej. Jak podkreśla Denton, żadna z tych dwu publikacji nie jest próbą obrony teorii inteligentnego projektu, lecz krytyką darwinizmu⁸. W Przeznaczeniu natury z kolei uczony zastanawia się, czy Wszechświat celowo został przygotowany tak, aby sprzyjać pojawianiu się inteligentnych form życia⁹. Denton publikował również sporo artykułów w czasopismach, takich jak ,,Nature”¹⁰, ,,Biochemical Journal”¹¹, ,,Nature Genetics”¹², ,,BioSystems”¹³, ,,Human Genetics”¹⁴, ,,Journal of Theoretical Biology”¹⁵ oraz ,,Biology and Philosophy”¹⁶. Swoje prace prezentował na największych uniwersytetach na całym świecie¹⁷.

Książka Władcy ognia to opowieść o roli, jaką odegrał ogień w historii ludzkości, i o tym, jak jego wykorzystanie zmieniło naszą planetę i nas samych. Autor argumentuje na rzecz tezy, że Ziemia została zaprojektowana tak, aby mógł na niej zachodzić proces spalania, a człowiek został obdarzony szczególnymi umiejętnościami wykorzystania tego procesu, co umożliwiło rozwój cywilizacji.

W pierwszym rozdziale Denton opisuje drogę, jaką przebyła ludzkość od początków swojego istnienia do dnia dzisiejszego, tworząc technologię, która jeszcze kilka pokoleń temu byłaby uznana za magię. Kluczowym momentem napędzającym postęp było oczywiście ujarzmienie ognia. Sam Darwin uważał to za jedno z większych osiągnięć człowieka¹⁸. To właśnie ogień umożliwił ludzkości dokonywanie istotnych odkryć, takich jak metody wytwarzania ceramiki czy obróbka metali – zwłaszcza żelaza. Umiejętność okiełznania ognia położyła podwaliny pod późniejszą rewolucję przemysłową i przyczyniła się do wynalezienia skomplikowanych urządzeń i maszyn¹⁹. Denton podkreśla także, jak duże znaczenie dla ludzkości miało nabycie umiejętności wytwarzania węgla drzewnego. Jak wspomina autor, spalając węgiel drzewny w odpowiednio przystosowanym do tego celu piecu, można uzyskać temperaturę ponad 1000°C, niezbędną do topienia rud metali²⁰. Postęp nie jest wyłącznie zasługą naszego geniuszu. Z pomocą przyszła nam przyroda i warunki panujące na naszej planecie. Idąc dalej tym tropem, uczony stwierdza, że ,,jeśli rzeczywiście istnieją jakieś pozaziemskie cywilizacje, wysoko rozwinięte pod względem technicznym, to podążają one tą samą drogą: przypominają nas pod względem biologicznym i zamieszkują planetę podobną do Ziemi”²¹.

W kolejnym rozdziale uczony opisuje okoliczności, które pomogły nam zapanować nad ogniem. Aby zachodził proces spalania, niezbędna jest odpowiednia mieszanka gazów. Denton zwraca przy tym uwagę na fakt, że spalanie może zachodzić w atmosferze, która niekoniecznie musi być przystosowana do tego, aby mógł w niej zachodzić proces oddychania²². Tak więc spełnienie tych wszystkich warunków i jednoczesne przystosowanie naszej planety do podtrzymania życia jest tym bardziej imponujące, a zachwianie tej równowagi mogłoby nieść poważne konsekwencje. Nieco większe ciśnienie atmosferyczne skutkowałoby większym wysiłkiem przy oddychaniu i ryzykiem pożaru, natomiast mniejsze ciśnienie mogłoby spowodować wyparowanie oceanów²³. Autor zastanawia się także, dlaczego nasze organizmy nie ulegają spontanicznemu procesowi spalania, skoro zbudowane są ze zredukowanych związków węgla. Odpowiedzi na to pytanie Denton dostrzega w tym, że tlen i atomy węgla są względnie obojętne w temperaturze naszej atmosfery²⁴. Nieprzypadkowa jest także zawartość tlenu w atmosferze ziemskiej na poziomie 21% – pozwala to zaspokoić nasze potrzeby metaboliczne, jednocześnie chroniąc nasze organizmy przed spontanicznym zapłonem²⁵. Jednak aby proces oddychania mało reaktywnym tlenem był efektywny, musiało pojawić się kolejne przystosowanie – wykorzystanie atomów metali przejściowych, takich jak żelazo czy miedź, które pobudzają tlen do wytwarzania energii²⁶. Utrzymanie stabilnej hydrosfery i atmosfery wymaga z kolei odpowiedniej wielkości i masy planety, aby wytwarzać niezbędne pole grawitacyjne²⁷. Jak napisał Denton: ,,Grawitacja musi być dostatecznie duża, by trwale zatrzymać cięższe substancje gazowe, jak azot, tlen i dwutlenek węgla, a jednocześnie dostatecznie słaba, by pozwolić na początkową utratę lżejszych składników wybuchowych, jak wodór i hel”²⁸. Poza omówionymi już czynnikami, dla rozwoju naszej cywilizacji istotne okazało się występowanie użytecznych metali. Denton po raz kolejny podkreśla, że wszystkie warunki panujące na Ziemi są ściśle powiązane ze sobą. Występujące temperatury zapewniają metalom, takim jak miedź czy żelazo, dużą wytrzymałość i jednocześnie pozwalają na ich obróbkę. Niższa temperatura sprawiłaby, że metale stałyby się bardziej kruche, a wyższa, że byłyby zbyt miękkie. Kolejną właściwością metali, która ma zastosowanie we współczesnych urządzeniach, jest elektryczne przewodnictwo. Mowa tutaj głównie o miedzi, która nie tylko wyróżnia się bardzo dobrym przewodnictwem, lecz także niską podatnością na korozję oraz możliwością wielokrotnego użytku poprzeć recykling²⁹.

Rozdział trzeci Denton poświęca paliwom, takim jak węgiel, węgiel drzewny i koks, które zapewniają odpowiednią temperaturę przy obróbce cieplnej metali. Istnienie tych paliw nie byłoby jednak możliwe, gdyby nie obecność dużych drzewa, a drzewa nie powstałyby bez procesu fotosyntezy – podobnie jak wspomniany wcześniej tlen³⁰. Autor omawia jeszcze jeden element przystosowania przyrody, który zapewnił nam dostęp do paliw kopalnych. Lignina, składnik ścian komórkowych roślin, zapewniła dużą odporność tkanek drzew na rozpad w glebie, dzięki czemu drewno mogło przetrwać do dzisiejszych czasów w postaci węgla³¹. Denton twierdzi, że ,,bez ligniny nie byłoby roślin drzewiastych, drewna, węgla, węgla drzewnego, ognia i ceramiki. Na pewno nie byłoby też żelaza i pewnie także innych metali oraz metalurgii”³². Uczony zwraca także uwagę na niezwykły układ krążenia wody w drzewach. Woda to nie tylko źródło atomów wodoru i tlenu, ale dzięki własnościom fizycznym, takim jak wytrzymałość na rozciąganie i napięcie powierzchniowe, w unikalny sposób jest ona transportowana z korzeni do liści³³. Bez omówionych przystosowań przyrody ludzie nie byliby w stanie wykorzystać swoich zdolności fizycznych i poznawczych do eksplorowania świata. Jak stwierdza Denton, ,,to jeszcze jeden zespół przystosowań uzasadniający antropocentryczny porządek świata przystosowanego do naszego istnienia”³⁴.

Przystosowanie gatunku homo sapiens do ujarzmienia i podtrzymania ognia autor opisuje w czwartym rozdziale. Analizę unikalnych cech, które pozwoliły nam rozwinąć metalurgię i nowoczesną technikę, Denton rozpoczyna od cech fizycznych naszego ciała, takich jak odpowiednia budowa, wielkość i siła fizyczna. Chwytne dłonie, wyprostowana postawa i wzrost w przedziale 1,5–2 m pozwalają nam sprawnie manipulować ogniem i pozyskiwać materiały palne takie jak drewno³⁵. Optymalny wzrost sprawia natomiast, że osiągamy granice dostępnej siły mięśni, która z uwagi na ich budowę jest taka sama w całym królestwie zwierząt³⁶. Aby móc w pełni korzystać z możliwości, jakie daje nam nasz organizm, uczony wskazuje na jeszcze jeden istotny czynnik – przewodzenie nerwowe, które pozwala precyzyjnie kontrolować aktywność mięśniową³⁷. Jak podkreśla, ,,analiza podstawowych cech przenoszenia impulsów nerwowych wskazuje, że prędkość przewodzenia u ssaków jest bliska maksymalnej możliwej wartości, która jest zgodna z właściwościami elektrycznymi i ogólną konstrukcją komórek”³⁸.

W ostatnim rozdziale książki, stanowiącym jej podsumowanie, Denton stwierdza, że przedstawione przezeń świadectwa precyzyjnego dostrojenia życia na Ziemi pozwalają zakładać, że nie jesteśmy tylko splotem zbiegów okoliczności³⁹. Autor wskazuje, że ,,kosmos jest w niezwykły sposób przystosowany do tego, aby nasza biologia mogła zakwitnąć na planecie Ziemi, a także do ujarzmienia ognia i powstania zaawansowanych technologii”⁴⁰. Swoje rozważania uczony kończy, cytując światowej sławy amerykańskiego naukowca i wizjonera Freemana Dysona: „Wszechświat w jakimś sensie musiał wiedzieć o naszym nadejściu”⁴¹.

Książka Dentona to fascynujące spojrzenie na rolę ognia w historii ludzkości. Niewielka objętość sprawia, że – mimo podejmowania niełatwych kwestii – można ją przeczytać w jeden wieczór, a jest to nie tyle zasługa ilości stron, co przede wszystkim przystępnego języka, jakim operuje autor.

Marcin Greszata

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 14.4.2023

Książkę Władcy ognia. Jak człowiek zrealizował projekt ujarzmienia ognia i przekształcenia naszej planety można nabyć w księgarni Fundacji En Arche:

Michael J. Denton, Władcy ognia. Jak człowiek zrealizował projekt ujarzmienia ognia i przekształcenia naszej planety, tłum. Z. Kościuk, „Seria Wyjątkowy Gatunek”, Fundacja En Arche, Warszawa 2023.

Literatura: