Kontrowersyjne dziedzictwo Darwina. Recenzja książki „The Darwin Effect” Jerry’ego BergmanaCzas czytania: 18 min

Książka The Darwin Effect. Its Influence on Nazism, Eugenics, Racism, Communism, Capitalism & Sexism¹ [Efekt Darwina. Wpływ tego efektu na nazizm, eugenikę, rasizm, komunizm, kapitalizm i seksizm] Jerry’ego Bergmana to szczegółowa analiza oddziaływania darwinowskiej teorii ewolucji na rozwój rasizmu biologicznego i wynikającej z niego eugeniki, a także na kształtowanie się społecznych i kulturowych przekonań. Autor podejmuje próbę uświadomienia czytelnikowi, w jaki sposób teoria ewolucji stała się podstawą legitymizacji rasizmu oraz jak rzutowała na kształtowanie się ideologii mających wpływ na historię ludzkości.

Doktor Jerry Bergman jest amerykańskim uczonym, kreacjonistą i doświadczonym edukatorem z przeszło 25-letnim stażem. Stopnie naukowe uzyskał na kilku uczelniach. Jest autorem ponad 800 publikacji przetłumaczonych na 12 języków oraz 20 książek. Zajmuje się szerokim zakresem tematów: od procedury recenzji naukowej po kontrowersje związane z kreacjonizmem i ewolucjonizmem.

Rasizm biologiczny – geneza

Jerry Bergman zaczyna od przedstawienia idei rasistowskich jako stosunkowo nowych. Ukazuje, jakie formy rasizmu istniały przed publikacją książki Karola Darwina O powstawaniu gatunków, oraz jaka była ich geneza². Przeddarwinowski rasizm był wynikiem uprzedzeń kulturowych, religijnych i narodowych³. Jednak to Karol Darwin – zdaniem Bergmana – dostarczył podstaw rasizmu biologicznego.

Fundamentem tej formy rasizmu był darwinowski pogląd, że rasa doskonalsza (w XIX i XX wieku – rasa biała) przewyższa rasę gorszą (rasa czarna, żółta i Aborygeni), a więc rasa gorsza (mniej przystosowana) jest skazana na wyginięcie⁴. Równie ważne było przekonanie ówczesnego społeczeństwa o istnieniu ewolucyjnych ogniw łączących człowieka z małpą oraz że człowiek posiada cechy atawistyczne⁵. Według Bergmana rasizm jest integralną częścią darwinizmu⁶. Dlatego też autor podnosi kwestie pokazywania ludzi z deformacjami, chorobami genetycznymi oraz rdzennej ludności Afryki w cyrkach i specjalnych show dziwolągów. Krytykuje tego rodzaju praktyki nie tylko ze względu na ich oczywistą nieetyczność, ale również za szerzenie fałszywych przekonań na temat ewolucji⁷. Właściciele cyrków dla korzyści finansowych korzystali z rosnącego zainteresowania pochodzeniem człowieka i pokazy reklamowali jako możliwość zobaczenia żywych form pośrednich, ludzi-małp oraz dowodów na istnienie darwinowskiej ewolucji⁸. Szczególnie poruszająca jest historia Ota Benga, pigmeja z plemienia Mbuti, który w XIX wieku był wystawiany jako żywy eksponat w amerykańskim zoo⁹. Według Bergmana te historie wiele mówią o rasizmie bazującym na teorii darwinowskiej w tamtych czasach. Ocenia on, że te praktyki odegrały znaczną rolę w szerzeniu i akceptacji rasistowskich idei oraz samej darwinowskiej teorii ewolucji w społeczeństwie¹⁰.

Godne uwagi są podejmowane przez Bergmana próby rekonstrukcji sposobu myślenia XIX- i XX-wiecznych naukowców i społeczeństw. Pozwala to przybliżyć kontekst społeczno-naukowy, w którym rozwijały się zbrodnicze ideologie bazujące na darwinizmie. Bergman przekonuje czytelnika, że rasizm jest powiązany z darwinizmem. Uczony przedstawia wypowiedzi znanych naukowców tamtych czasów, przytacza fragmenty tekstów z gazet czy też biografie znaczących postaci, których działania napędzał rasizm. Ukazuje, jak wielkie znaczenie dla ich poglądów miały teorie Darwina oraz w jaki sposób i z jakimi konsekwencjami je rozwijali¹¹.

Jednak momentami analiza Bergmana wydaje się zbyt uproszczona. Nie da się zaprzeczyć, że darwinizm był ważny w rozwijaniu i usprawiedliwianiu rasizmu. Niemniej było to zjawisko wielowymiarowe i posiadające wiele przyczyn. Nie można pominąć tutaj panującej przed Darwinem myśli naukowej oraz kierunku, w którym podążała nauka, co miało wpływ na dorobek naukowy angielskiego przyrodnika. Wartościowe byłoby przedstawienie nie tylko sposobu myślenia naukowców, ale również idei akceptowanych jeszcze przed Darwinem. Z prac historyków wynika bowiem, że wpływ na tworzenie się myśli naukowej w XIX wieku miały również prądy oświeceniowe oraz filozofia pozytywistyczna¹².

Z działalności cyrkowej polegającej na wykorzystywaniu osób czarnoskórych lub chorych wynikło przekonanie społeczeństw, że istnieje możliwość cofnięcia się ludzi do stanu przedludzkiego¹³. A skoro tak, to jak najbardziej uzasadnione jest podejmowanie środków zaradczych. Takie przekonanie stworzyło grunt pod powstanie eugeniki i zostało wykorzystane między innymi przez Ku Klux Klan¹⁴.

Eugenika jako kontynuacja darwinizmu

Według Bergmana pierwszym krokiem do powstania eugeniki było ugruntowanie się rasizmu¹⁵. Francis Galton, kuzyn Darwina, czerpiąc z O powstawaniu gatunków, wyciągnął fatalistyczne wnioski na temat przyszłości ludzkości oraz wymyślił sposoby zaradcze, na podstawie których powstała eugenika¹⁶. Podążając za tokiem myślenia Galtona: jeśli istnieją rasy ewolucyjnie bardziej doskonałe, to istnieją również rasy gorsze. Ich krzyżowanie się jest zagrożeniem dla jakości i zdrowia społeczeństwa. Naturalne jest więc, że należy podjąć działania, które temu zapobiegną i uratują ludzkość¹⁷. Dlatego celem eugeniki było doskonalenie i ochrona ludzkości przed dewolucją i degeneracją¹⁸. Brzmiało to szlachetnie, ale przyjmowało drastyczne środki, jak na przykład przymusową sterylizację¹⁹. Eugenicy, z Galtonem na czele, utrzymywali, że przeważająca większość cech ludzkich jest dziedziczna i to jedynie pochodzenie determinuje przyszłość człowieka. Prawie całkowicie ignorowali wpływ czynników środowiskowych i społecznych na rozwój jednostki²⁰.

Bergman szeroko opisuje biografie i poglądy ważnych dla rozwoju eugeniki postaci oraz tych, które eugeniką usprawiedliwiały swoje zbrodnie²¹. Do pierwszej grupy zalicza między innymi Herberta George’a Wellsa, który staje się przykładem często powtarzającego się schematu zmiany przekonań. Wells był chrześcijaninem, który porzucił religię i moralność chrześcijańską na rzecz teorii ewolucji²². Wielu autorów zgodnie z Bergmanem twierdzi, że nie jest możliwe połączenie chrześcijaństwa z formą ewolucjonizmu zaproponowanego przez Darwina. Podobnie też trudno jest wspierać eugenikę i jednocześnie wyznawać wartości chrześcijańskie. Dlatego Bergman uznaje dwojaką rolę darwinizmu w rozwoju eugeniki: jest jej bezpośrednią przyczyną oraz prowadzi do ateizmu, umożliwiającego akceptację eugeniki²³.

Kolejną podejmowaną w książce kwestią są różne podejścia czołowych eugeników do wprowadzenia tej ideologii w politykę socjalną (na przykład przymusowa sterylizacja)²⁴. Bergman opisuje, dlaczego reformy mające na celu wsparcie niższych warstw społeczeństwa eugenicy uznawali za bezcelowe, a dla ewolucjonistów jedynym naturalnym rozwiązaniem było dzielić ludzi na „zdatnych i niezdatnych”. Argumentowano, że chodzi o to, iż osoby pochodzące z niższych warstw społecznych obarczone są biologicznymi defektami, które nie mogą być przezwyciężone, a nie o społeczne nierówności²⁵.

Eugenika straciła akceptację i wsparcie naukowców nie dlatego, że uświadomiono sobie jej niemoralność, lecz na skutek wzrostu popularności nazizmu, a następnie jego klęski. Uczeni zobaczyli realne następstwa tej ideologii w Europie, co doprowadziło do odrzucenia i przyspieszenia jej upadku²⁶.

Bergman ukazuje, jakie skutki ma odrzucenie moralności i pomijanie praw jednostki na rzecz abstrakcyjnego dobrobytu ludzkości, a krytyka moralna przedstawiona przez autora jest poruszająca, argumenty solidnie udokumentowane i poparte obszernymi cytatami. Analiza konfrontuje czytelnika z tragicznymi i wielorakimi konsekwencjami pominięcia rozważań moralnych podczas interpretacji teorii naukowych i przekładania ich na systemy społeczne. Bergman ukazuje potrzebę szerzenia wiedzy o eugenice i zrozumienia jej przyczyny, aby skutecznie przeciwdziałać potencjalnym pokrewnym ruchom ideologicznym, które mogą pojawiać się obecnie i w przyszłości, kiedy zatrze się pamięć zbrodni eugenicznych²⁷. Paradoksalnie, idea wyniesienia ludzkości do doskonałości poprzez eugenikę doprowadziła do zbrodni zaliczanych do najbardziej haniebnych i krwawych  w historii ludzkości.

Społeczne konsekwencje darwinizmu

Bergman przedstawia również inne idee, które wyrosły z teorii Darwina. Pierwsza teoria, która w obliczu obecnych zmian społecznych jest szczególnie ciekawa i krytykowana, to seksistowskie uwagi na temat niższości kobiet tłumaczone teorią selekcji płciowej. Według tej, obalonej już, teorii mężczyźni podlegają większej presji selekcyjnej niż kobiety w wyniku rywalizacji o partnerki, konfliktów zbrojnych i zdobywania środków do życia. Ponadto mężczyźni pod wpływem norm społecznych ochraniają kobiety przed zagrożeniami, a co za tym idzie: utrudniają proces doboru²⁸. Dlatego mężczyźni rzekomo są ewolucyjnie bardziej rozwinięci niż kobiety, a w konsekwencji inteligentniejsi. U kobiet miały być kształtowane tylko cechy zwiększające atrakcyjność seksualną, ponieważ w świetle teorii doboru płciowego były to jedyne ewolucyjnie potrzebne im cechy²⁹. Zgodnie z tym ujęciem kobiety były sprowadzane jedynie do obiektu pożądania oraz ich ról reprodukcyjnych. Nawet jeżeli niektóre z powyższych twierdzeń uznamy za prawdziwe, to potomstwo otrzymywałoby geny zarówno od matki, jak i od ojca. Doskonalsze geny ojca dziedziczyliby więc zarówno synowie, jak i córki³⁰. Dlatego postęp w dziedzinie genetyki podważył teorię kryminalistyczną Cesarego Lombrosa i ostatecznie doprowadził do jej obalenia. Jednakowoż przez lata koncepcja ta była usprawiedliwieniem seksizmu oraz nieuczciwego traktowania kobiet³¹.

Kryminalistyczna teoria Lombrosa opierała się na poglądach Darwina³². Wywodziła się ona z przekonania, że jeśli ludzie pochodzą od małp, to może się zdarzyć, że urodzą się jednostki bliższe przedcywilizacyjnym formom człowieka. Taki osobnik miałby być urodzonym przestępcą, którego można by rozpoznać na podstawie widocznych cech atawistycznych³³. Takie podejście doprowadziło do wprowadzenia do systemu karnego metody orzekania o winie człowieka na podstawie jego wyglądu – na przykład odstających „małpich uszu” – a nie dowodów sprawy. Kara miała być dopasowana do anatomii oskarżonego, a nie do domniemanego czynu przestępczego³⁴. Powtórnie całkowicie marginalizowano wpływ środowiska na przestępczość oraz wnioskowano o uwięzienie osób uznanych za „urodzonych przestępców”³⁵. Eugenika potęgowała skutki tej koncepcji, ponieważ wskazywała na konieczności sterylizacji „urodzonych przestępców” w celu uniemożliwienia przekazania przestępczych genów następnym pokoleniom³⁶. Było to przyczyną wielu niesprawiedliwych wyroków oraz realnej krzywdy wyrządzanej ludziom niesłusznie oskarżonym, w przypadku których wyrok zapadł w oparciu o na przykład kształt czoła.

Bergman również początki bezwzględnego kapitalizmu wiąże z ideologią wynikającą z darwinowskiej teorii ewolucji³⁷. Wcześni kapitaliści przełomu XIX i XX wieku wykorzystywali pracowników (niskie zarobki; ignorowanie podstawowych praw pracowniczych), co kapitalistom pozwoliło na szybkie bogacenie się kosztem innych. Autor – powołując się na prace historyków – argumentuje, że taka praktyka wynikała ze społecznego darwinizmu, czyli przeniesienia koncepcji walki o byt i o przetrwanie najlepiej przystosowanych na grunt społeczny i ekonomiczny³⁸. Wcześni kapitaliści argumentowali, że ich bezwzględne postępowanie wobec pracowników oraz konkurencji jest całkowicie usprawiedliwione, a wręcz moralne i naturalne, ponieważ wypływa z samych praw natury³⁹. Uważali, że taka bezlitosna postawa, choć trudna do zaakceptowania przez jednostkę, jest najlepsza dla całej rasy ludzkiej, gdyż sprzyja przetrwaniu najlepiej przystosowanych⁴⁰. W rezultacie w brutalnym świecie konkurencji robotnicy byli postrzegani jako niewiele warci i zasługujący na swój kiepski los⁴¹. Choć Bergman uznaje istotną rolę chciwości i ambicji w kształtowaniu się kapitalizmu, rozważa, czy bezwzględny kapitalizm istniałby bez wpływu społecznego darwinizmu. Konkluduje, że gdyby magnaci biznesu nie odwrócili się od wartości chrześcijańskich ku darwinizmowi, brutalny kapitalizm nie mógłby być usprawiedliwiony⁴².

Poruszone przez Bergmana tematy obrazują, jak szeroki wpływ na społeczeństwo miała darwinowska teoria ewolucji i jak błędnie interpretowane były jej założenia. Uczony podkreśla bezkrytyczne wdrażanie wypływających z niej wniosków do dziedzin, które miały realny wpływ na życie kobiet, pracowników i osób postawionych przed sądem. Bergman nie twierdzi, że to z powodu poglądów Darwina omówione zjawiska miały miejsce, lecz przekonuje, że teoria darwinowska znacząco wzmocniła istniejące nierówności społeczne. Autor powołuje się na wiele źródeł historycznych, które potwierdzają jego przekonania, oraz dysponując współczesną wiedzą – obala kluczowe argumenty w sprawie m.in. teorii kryminalistycznej Lombrosa⁴³. Cała narracja prowadzona przez Bergmana zmierza do wniosku, że darwinowska teoria ewolucji pozwala stworzyć system przekonań, który wpływa na różne aspekty życia. Darwinizm stał się podstawą aktywnego kształtowania obrazu rzeczywistości nie tylko w XIX wieku, ale z pewnością dzieje się tak również obecnie.

Usprawiedliwienie totalitaryzmów

Bergman w książce ukazuje również, jak koncepcje przetrwania najlepiej przystosowanych wspierały ruchy oparte na triumfie silnych i eliminacji słabych. Powołując się na badania historyków, uczony uznaje, że darwinizm odegrał ważną rolę w formowaniu się komunizmu⁴⁴.

Chrześcijańska doktryna była ważnym czynnikiem oporu wobec ideologii marksistowskich i komunistycznych⁴⁵. Natomiast Darwin dostarczył teorii, która przyczyniła się do odrzucenia religii i torowała drogę do ateizmu⁴⁶. Wśród zlaicyzowanego społeczeństwa zabrakło obronnego działania moralności chrześcijańskiej, która uniemożliwiałaby akceptację wspomnianych ideologii. Trudno bowiem jest jednocześnie wyznawać moralność chrześcijańską i popierać zbrodnicze ideologie⁴⁷. Autor opisuje proces przekształcania przekonań religijnych Stalina, Lenina i Hitlera w ateizm, przypisując kluczową rolę lekturze O powstawaniu gatunków⁴⁸. Dalej, na podstawie pism Stalina, przytacza jego próby usprawiedliwiania użycia brutalnej siły – tym usprawiedliwianiem był właśnie darwinizm⁴⁹. Stalina stwierdził, że „ewolucja przygotowuje grunt pod rewolucję, a marksizm jest nierozerwalnie połączony z darwinizmem”⁵⁰. Trudno więc zarzucić Bergmanowi wyolbrzymianie wpływu darwinizmu na zagłuszanie sumień komunistycznych zbrodniarzy.

Karol Marks, wykorzystawszy naukowy aspekt darwinizmu, prezentował go jako podstawę empiryczną walki klasowej na przestrzeni historii. Mając na uwadze teorię ewolucji, głosił konieczność przeprowadzenia brutalnej i krwawej rewolucji. Marksiści utrzymywali, że rozwój ludzkości naturalnie kieruje się w stronę komunizmu i jest nieunikniony, podobnie jak ewolucyjne zmiany biologiczne⁵¹.

Ponadto Bergman uznaje, że darwinizm zintegrowany ze społeczno-polityczną sytuacją w Chinach w XX wieku, wyznaczył kierunek rewolucyjnych działań pod rządami Mao Tse-tunga, prowadząc do tego, co nazywa chińskim komunistycznym holokaustem⁵². Zasada przetrwania najlepiej przystosowanych została przekształcona w narzędzie polityczne, które usprawiedliwiało użycie drastycznych i brutalnych środków w imię postępu i przetrwania rasy. Posiłkując się tą ideologią, Mao zmienił rewolucję kulturową w walkę o przetrwanie i doprowadził do śmierci 70 milionów ludzi⁵³.

Bergman konkluduje, że utrata pozycji przez chrześcijaństwo i akceptacja darwinizmu były kluczowymi czynnikami umożliwiającymi powstanie i wzrost – faszyzmu, nazizmu oraz komunizmu⁵⁴. Twierdzi, że te ideologie składały hołd darwinizmowi, a utrzymanie wartości chrześcijańskich przez przywódców, takich jak Marks, Stalin, Hitler, prawdopodobnie zapobiegłoby reżimom, jakie zdominowały XX wiek⁵⁵. Bergman odważnie szacuje, że darwinizm był – bezpośrednią bądź pośrednią – przyczyną cierpienia i śmierci setek milionów ludzi⁵⁶. Podkreśla, że przed pojawieniem się darwinizmu nie było intelektualnego uzasadnienia dla okrucieństw, takich jak niewolnictwo, rasizm, ludobójstwo czy Holokaust. Nie twierdzi, że te zjawiska nie istniały, lecz nie posiadały naukowej podstawy. Bergman broni również tezy, że Darwin był świadom konsekwencji swojej teorii, celowo dążył do podkopania wiary chrześcijańskiej i nie sprzeciwiał się tworzącym się jeszcze za jego życia ideologiom bazującym na jego teorii.

Bergman, uznaje wprowadzenie darwinizmu społecznego wspierającego nazizm za jedną z przyczyn wybuchu II wojny światowej⁵⁷. Liczba ofiar I i II wojny światowej, rządów Sowietów, rewolucji komunistycznych oraz chorób i klęsk głodowych z nimi powiązanych – dochodzi do setek milionów osób⁵⁸. Według autora, darwinizm pomógł Stalinowi i innym zbrodniarzom w usprawiedliwianiu swoich działań⁵⁹. Bergman, zgodnie ze słowami Richarda Wurmbranda, uznaje Darwina za „ojca duchowego największego masowego mordu w historii”⁶⁰, a wyliczenia, w których autor uznaje ofiary wojen i totalitaryzmów za nieodłącznie związane z darwinizmem, przytłaczają swym ogromem.

Bergman, choć zdaje sobie sprawę z innych czynników wpływających na omawiane zjawiska, skupia się głównie na roli darwinizmu w kreowaniu ideologii i ruchów społecznych. Autor nie krytykuje teorii samej w sobie, lecz argumentuje, że darwinizm tworzył intelektualne i moralne ramy dla wielu szkodliwych idei i ruchów. Po odrzuceniu tradycyjnej moralności Zachodu, eksterminację innej rasy można było przedstawiać jako bohaterski czyn dla dobra całej ludzkości.

Bergman powołuje się na uznanych historyków, dzięki czemu jego twierdzenia zyskują na wiarygodności. Chociaż bezpośrednie powiązania darwinizmu z postaciami takimi jak Lenin na początku mogą wydawać się przesadzone, autor skutecznie argumentuje swoje tezy.

Bergman pisze zrozumiale i czytelnie, choć czasami jego myśli powtarzają się, a The Darwin Effect wydaje się opierać na niezależnych esejach, których jest autorem. Książka jest skierowana do czytelników zainteresowanych konsekwencjami darwinizmu poza sferą nauki, wpływającymi na życie ludzi w XIX i XX wieku. Bergman pomaga zrozumieć, że teorie naukowe nie funkcjonują w próżni, że mogą być niewłaściwie interpretowane oraz że mają społeczne konsekwencje.

W dzisiejszym świecie, gdzie nauka rozwija się szybko, ważne jest, aby postęp nie ignorował moralności, etyki i dobra jednostki. Książka Bergmana jest interesującą i ważną lekturą pomagającą zrozumieć potęgę i obszar wpływu darwinowskiej teorii ewolucji. Jest to również ostrzeżenie przed bezkrytycznym przyjmowaniem teorii naukowych i przenoszeniem ich założeń na inne dziedziny życia. Ukazanie mechanizmów prowadzących do powstawania ideologii jest równie istotne, ponieważ jak powiedział XX-wieczny islandzki pisarz Halldór Laxness: „historia się powtarza, ale za każdym razem więcej kosztuje”.

Alicja Włodzimirow

Stypendystka V edycji konkursu stypendialnego Fundacji En Arche

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 6.3.2024

Literatura: