„O powstawaniu gatunków”, czyli kilka refleksji historycznych w sto sześćdziesiąt lat od publikacji książki DarwinaCzas czytania: 9 min

Znany pisarz popularnonaukowy David Quammen wyraził nie tylko własną opinię, gdy w swojej książce The Reluctant Mr. Darwin [Powściągliwy pan Darwin] zastosował wobec angielskiego przyrodnika takie określenia, jak „najważniejszy” i „kultowy”, o „genialnym umyśle”¹. Keith Thomson, emerytowany profesor nauk przyrodniczych na Uniwersytecie Oksfordzkim, uważa Darwina za „pełnego pasji, pochłoniętego własną pracą, genialnego”, wywodzącego się z elit, obdarzonego „przenikliwą inteligencją” i „niezłomną wytrwałością”². Autorka obszernej biografii Karola Darwina, Janet Browne, przyznaje, że publikacja O powstawaniu gatunków³ wywołała sensację: „pierwsze wydanie zostało wyprzedane w dniu ukazania się”⁴, a przyrodnik „doczekał się uznania za swoje osiągnięcia i cechy charakteru – stał się najlepszym przykładem tego, jaki powinien być człowiek nauki”⁵. Dokładnie 160 lat od momentu, gdy 24 listopada 1859 roku pierwszy egzemplarz O powstawaniu gatunków zjechał z taśmy drukarskiej londyńskiego wydawnictwa Johna Murraya – rozmyślam nad książką i jej autorem, nad którymi zgodnym chórem się zachwycano. Czy zasłużenie? Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Bliższe spojrzenie

Z pewnością ani Darwin, ani jego wydawca nie mogli przewidzieć, że O powstawaniu gatunków zyska status dzieła „kultowego”. Murray sądził, że książka będzie się dobrze sprzedawała, ale osobiście uważał ją za absurdalną. A O powstawaniu gatunków sprzedawało się nie tylko dobrze, ale wręcz fenomenalnie – i do tej pory cieszy się dużą popularnością. Jest to tym bardziej zdumiewające, że trudno byłoby się tego spodziewać, mając na uwadze lotność autora. Wyjątkowy dar retoryczny Darwina przysłonił merytoryczne braki jego książki.

Gertrude Himmelfarb zauważa zręczność Darwina w prezentowaniu argumentów. Zamiast przedstawić fakty, angielski przyrodnik zaproponował argument, który był „logiczną możliwością”⁶. Oczywiście, pewne fakty zostały podane, lecz potem Darwin zaproponował ich zręczną interpretację. Fakty te najpierw wskazywały na pewną możliwość, a następnie zwiększały prawdopodobieństwo przedstawionego scenariusza. Kiedy zaś problem stawał się zbyt trudny do wyjaśnienia, odwoływał się do naszej nieznajomości przyrody, czasami (jak w przypadku zapisu kopalnego) zapewniając, że rozwiązanie przyjdzie wraz z przyszłymi odkryciami. Było to nie tyle sprytne i przebiegłe, ile „błyskotliwe” – to słowo zdecydowanie najlepiej oddaje prawdziwe twórcze osiągnięcia Darwina. Czym innym jest jednak spójność i logika wywodu, a czym innym są sztuczki retoryczne.

Krótka biografia Darwin: Portrait of a Genius [Darwin. Portret geniusza] autorstwa Paula Johnsona jest pod tym względem bardziej krytyczna i dlatego niezwykle odkrywcza⁷. Johnson użył słowa „geniusz” w tytule jako ironicznego odniesienia do faktu, że Darwin, pomimo swojej zdolności do „dyskretnej autopromocji”, był kiepskim matematykiem, słabym antropologiem, nie znał zbyt dobrze języków obcych i nie należał do wytrawnych teoretyków. Choć książka Johnsona nie jest pozbawiona wad, to autor z pewnością ma rację w powyższych kwestiach. Ponadto trzeźwo zauważa: „Można odnieść wrażenie, że Darwin często wykazywał się skłonnością do unikania ciężkiej pracy umysłowej zgodnie z podstawowymi zasadami prowadzenia badań naukowych, uciekając się do drobiazgowych obserwacji”⁸.

Niezbyt imponujące kompetencje

Himmelfarb słusznie zwróciła uwagę na raczej mało imponujące kompetencje naukowe Darwina. Weźmy choćby jej boleśnie szczere stwierdzenie o zapuszczaniu się przyrodnika w filozofię moralności w książce O pochodzeniu człowieka⁹ (1871):

Składając hołd zajmującym się problemami moralności „wielu pisarzom o wybitnych zdolnościach”, [Darwin] załączył (nie przez siebie sporządzoną) listę 26 brytyjskich filozofów, których nazwiska, jak sądził, były znane wszystkim jego czytelnikom – a które dziś, co jest równie pewne, są zupełnie nieznane. Trudno traktować poważnie dyskusję, w której najczęściej cytowanym moralistą i filozofem jest historyk William Lecky¹⁰.

Nudne i rozwlekłe

Dzieło Darwina nie obfituje w błyskotliwe odkrycia; jego badania są, ogólnie rzecz biorąc, raczej nudne i rozwlekłe. Większość bardziej istotnych wniosków przyrodnika jest albo wtórna, albo po prostu błędna. Na przykład jego główny argument zawarty w książce O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt¹¹ (1872), że ludzie i zwierzęta wykazują niezwykłe pokrewieństwo między sobą, to wskrzeszenie poglądów, które Darwin – będąc członkiem Plinian Society w Edynburgu – usłyszał z ust Williama Browne’a w grudniu 1826 roku. Co więcej, jego teoria doboru płciowego i analogia hodowli domowej do doboru naturalnego są obecnie podważane: na temat pierwszego zagadnienia pisali Rosemary Jann¹², Michael G. Ritchie¹³ i Tim Lewens¹⁴; na temat drugiego wypowiedział się Bert Theunissen¹⁵.

Dlaczego teorie Darwina przetrwały?

Można by poruszyć jeszcze inne kwestie, ale już biorąc pod uwagę te, które zostały tutaj przedstawione, zasadne wydaje się pytania: dlaczego teorie Darwina przetrwały? Myślę, że stało się tak z dwóch powodów. Pierwszy z nich to mistrzowski styl retoryczny Darwina. Ponownie Himmelfarb wyjaśnia:

Prawdopodobnie imponująca była nie tyle waga faktów, ile waga argumentów. Rozumowanie było tak subtelne i złożone, że uwodziło i rozbrajało niemal wszystkich, z wyjątkiem najbardziej dociekliwych czytelników. Dopiero po bliższej analizie można dostrzec wady teorii. A na to, ze względu na naturę zagadnienia, rzadko można sobie pozwolić¹⁶.

Na drugim i być może bardziej znaczący powód zwrócił uwagę Phillip Johnson:

Ciągłe próby oparcia religii lub systemu etycznego na teorii ewolucji nie są przypadkami odosobnionymi – praktycznie wszyscy najznakomitsi darwiniści usiłowali przyłożyć do tego rękę. Ewolucjonizm darwinowski jest spekulatywną opowieścią o tym, kim jesteśmy i skąd pochodzimy – można powiedzieć, że jest mitem stworzenia, a jako taki stanowi oczywisty punkt wyjścia do spekulacji na temat tego, jak powinniśmy żyć i czemu powinniśmy przypisywać najwyższą wartość¹⁷.

Jeśli to jest filozoficzny punkt wyjścia, to materialistycznym punktem wyjścia dla wszystkich porządnych świeckich humanistów i materialistów jest O powstawaniu gatunków, książka, która jako pierwsza przedstawiła ten niezwykle podstępny argument. Nie jest to dzieło geniusza, który przekonuje dzięki potędze logiki argumentacji; jest to książka, w której treść po pierwsze trzeba chcieć uwierzyć – przynajmniej na pewnym poziomie.

Rozmyślając na temat O powstawaniu gatunków w 160 lat od narodzin „dziecka” Darwina (i jego koncepcji transmutacji), uderza nas to, jak ktoś posiadający raczej przeciętne zdolności intelektualne mógł opracować tak cenione i wiekopomne dzieło. Jak tego dokonał? Odpowiedź nie leży w samej argumentacji, ale w tym, że przedstawił pewien rodzaj argumentu we właściwym miejscu i czasie. Skoro nadal cieszy się on popularnością i jest powszechnie uznawany, to tylko dlatego że stał się bardzo wygodnym fałszem.

Więcej przemyśleń z okazji 160 rocznicy wydania książki O powstawaniu gatunków można znaleźć w podsumowaniu wywiadu Davida Klinghoffera z biologiem molekularnym Douglasem Axe¹⁸.

Michael Flannery

Oryginał: Darwin’s Origin of Species – Some Historical Reflections 160 Years Later, „Evolution News & Science Today” 2019, November 24 [dostęp 25 I 2023].

Przekład z języka angielskiego: Iwona Kukwa

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 25.1.2023

Literatura: