Koniec drogi dla debaty o inteligentnym projekcie?Czas czytania: 8 min

W czerwcu 2021 roku Center for Science and Culture zorganizowało Conference on Engineering in Living Systems (CELS) [Konferencję na temat inżynierii w układach ożywionych]. Prelegenci wykazywali, że stosowanie narzędzi i zasad inżynieryjnych w badaniach biologicznych pozwala uzyskać głęboki wgląd w funkcjonowanie układów ożywionych oraz w logikę ich projektu. Uczestnicy tego wydarzenia spodziewali się usłyszeć o takich rezultatach. W prezentacji, która w pewnej mierze ich zaskoczyła, pokazano, w jak wielkim stopniu subdyscyplina biologii systemów przez minione kilkadziesiąt lat funkcjonowała w obrębie struktury pojęciowej niemal nieodróżnialnej od ujęcia w pełni bazującego na idei projektu. W dużej części badań w tym obszarze założenia ewolucjonistyczne całkowicie zastąpiono założeniami, językiem i narzędziami badawczymi opartymi na idei projektu. Ta dopiero rozpoczynająca się rewolucja naukowa rodzi pytanie, czy debata o inteligentnym projekcie dobiegła już końca.

Zmieniające się założenia

Na poziomie filozoficznym odpowiedź na to pytanie jest oczywiście przecząca. Zwolennicy materializmu naukowego nadal utrzymują kontrolę nad badaczami, w związku z czym ci, którzy otwarcie kwestionują oficjalną ortodoksję, stoją w obliczu stałego zagrożenia ze strony świeckich inkwizytorów starających się zniszczyć ich reputację i karierę. Ponadto oficjalne środki masowego przekazu i instytucje edukacyjne wciąż żywią społeczeństwo dezinformacją wymierzoną przeciwko każdemu, kto otwarcie mówi o wyraźnych świadectwach projektu w biologii. Każdy materiał opublikowany przez zwolenników teorii inteligentnego projektu spotyka się też z natychmiastową reakcją krytyków, którzy nieustannie zniekształcają zarówno tezy teoretyków projektu, jak i ustalenia naukowe, których te tezy dotyczą, chcąc w ten sposób podważyć wiarygodność autorów. Tę praktykę dobrze udokumentowano na przykładzie głosów krytycznych w stosunku do najnowszej książki¹ Stephena C. Meyera².

Zmiana biegu debaty

Jednak na poziomie praktycznym bieg debaty zdaje się ulegać wyraźnej zmianie. Przegląd opublikowanych w czasopismach naukowych artykułów biologów systemów uzmysławia, że założenia projektowe w coraz większej mierze przejmują dominację w badaniach wyższego poziomu organizacji życia. Nieodłącznym elementem tego trendu jest zastępowanie leżących u podstaw dwudziestowiecznej biologii założeń materialistycznych założeniami opartymi na idei projektu:

• Naukowcy i filozofowie nauki nie odrzucają już poglądu, że w badaniach naukowych jest miejsce dla teleologii (czyli celowości bądź projektu). Otwarcie natomiast przyznają, że kluczowym elementem ich badań jest poznanie celu układów ożywionych.
• Nie zakłada się już tak często, że układy biologiczne przejawiają suboptymalny projekt albo są szczątkowymi reliktami swojej historii ewolucyjnej. Badacze coraz częściej uznają, że założenie o optymalnym projekcie prowadzi do trafnych przewidywań.
• Biologowie nie zakładają już, że organizmy żywe tylko powierzchownie przypominają wytwory ludzkiej inżynierii. Wielu uważa obecnie, że w przyrodzie ożywionej powszechnie występują takie same najbardziej zaawansowane i najefektywniejsze motywy inżynieryjne, jakie obserwujemy w wytworach ludzkiej technologii.

Zgon redukcjonizmu

Ta zmiana sposobu myślenia świadczy o tym, że definiujący naukę filozoficzny fundament materializmu naukowego rozpada się w zderzeniu z najnowszymi danymi biologicznymi. Podejścia tradycyjnie stosowane w badaniach biologicznych za podstawę przyjmowały redukcjonizm, czyli przekonanie, że badanie fizycznych i chemicznych oddziaływań między cząsteczkami biologicznymi doprowadzi ostatecznie do zrozumienia funkcjonowania i organizacji na wyższym poziomie przyrody ożywionej. To założenie było fundamentalne dla myśli ewolucjonistycznej, ponieważ dobór naturalny zwykle może oddziaływać wyłącznie na pojedyncze zmiany w DNA, prowadząc do zmian w poszczególnych białkach lub do niewielkich ulepszeń struktur i procesów biologicznych. Żaden mechanizm ewolucyjny nie jest w stanie, bez żadnych zakłóceń, połączyć licznych elementów ze sobą, tak aby powstały tym sposobem układ realizował jakiś nadrzędny cel.

Obecnie biologowie systemów coraz częściej odrzucają to redukcjonistyczne podejście, ponieważ nie umożliwiło ono głębszego zrozumienia złożonej organizacji organizmów żywych. Uświadomili oni sobie, że muszą postrzegać życie jako zespół zintegrowanych systemów, które składają się ze zintegrowanych elementów, przy czym całość to coś więcej niż suma części (to stanowisko określane jest mianem holizmu). Inaczej mówiąc, sformułowana przez Michaela J. Behego koncepcja nieredukowalnej złożoności po cichu stała się podstawowym ujęciem w dyscyplinie biologii systemów. Rzadko można spotkać badacza, który by to przyznawał lub rozumiał związane z tym następstwa, ale ten wniosek nasuwa się sam przez się.

Jak komentuje wirusolog Derek Gatherer:

Rozszerzenie biologii molekularnej na biologię systemów doprowadziło do sytuacji, w której badacze mają mgliste wrażenie, że leżąca u podstaw ich dociekań filozofia wymaga zrewidowania, a dużą część ich potrzeb zdaje się zaspokajać holizm³.

Tak w prowokacyjnie zatytułowanym artykule The Death of Molecular Biology? [Śmierć biologii molekularnej?] krytykę tradycyjnego podejścia do biologii opisuje natomiast filozof nauki Michel Morange:

Czy oznacza to, że biologia molekularna jest martwa i zastąpiono ją nowymi, rozwijającymi się dyscyplinami, takimi jak biologia systemów i biologia syntetyczna? Redukcjonistyczne podejście tej pierwszej zastąpiono być może podejściem bardziej holistycznym. […] Niektórzy uważają nawet, że era biologii molekularnej była okresem skrajnie niewłaściwego ukierunkowania badań biologicznych – błędem, który należy wreszcie naprawić⁴.

Wyraźny język projektowy

Wielu biologów systemów zastąpiło podejścia redukcjonistyczne metodologiami opartymi na idei projektu. Filozof nauki Pierre-Alain Braillard pisze:

Coraz więcej naukowców twierdzi, że biologia systemów stanowi fundamentalną zmianę, a nawet rewolucję w naukach o życiu. […] Chociaż niektóre aspekty biologii systemów wpisują się w mechanistyczną strukturę pojęciową, to wyjaśnienia formułowane przez czynnych naukowców nie zawsze są zgodne z definicjami wyjaśnień mechanistycznych podawanymi przez filozofów. […] Taki rodzaj wyjaśnień nazywam wyjaśnieniami projektowymi⁵.

Filozofowie i teoretycy złożoności Pam Mantri i John Thomas równie otwarcie wypowiadają się zarówno o potrzebie istnienia tego trendu, jak i oporu wobec niego:

Należy ubolewać nad tym, że badania w świecie współczesnej biologii są obecnie odseparowane od badań teorii projektu. Obie dyscypliny mogą jednak skorzystać na wzajemnej współpracy. Z perspektywy projektowej (przy uwzględnieniu oddziaływania środowiska bądź uprzednich ograniczeń) wygląda na to, że forma jest konsekwencją funkcji (na przykład budowa stawu łokciowego przedramienia jest konsekwencją funkcji przenoszenia pożywienia do ust). Fundamentalny problem związany z ideą projektu w biologii dotyczy sprawczości. […] W niniejszym artykule podejmujemy próbę zbudowania mostu nad z pozoru niemożliwą do pokonania przepaścią między teorią projektu a biologicznymi „projektami”, nie wikłając się niepotrzebnie w polemikę dotyczącą „teorii inteligentnego projektu”⁶.

Mantri i Thomas podejmują desperacką próbę przeformułowania „teorii projektu” w ramach założeń ewolucjonistycznych, ale ich wysiłki sprowadzają się w zasadzie do przywoływania takich wyrażeń, jak „teleologia stygmergiczna” i „emergencja”, bez szczegółowego wyjaśnienia, do czego takie pojęcia mogłyby się odnosić w jakimś rzeczywistym scenariuszu ewolucyjnym.

Zważywszy na ten coraz silniejszy trend posługiwania się wyraźnym językiem projektowym, kluczowe pytanie brzmi: jak długo biologowie wierni materializmowi naukowemu będą jeszcze mogli przekonywać, że organizmy żywe wyglądają jak kaczki, pływają jak kaczki i kwaczą jak kaczki, ale w rzeczywistości są kotami?

Brian Miller

Oryginał: End of the Road for the Intelligent Design Debate?, „Evolution News & Science Today” 2021, August 23 [dostęp: 24 I 2025].

Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan

Literatura: