Projekt życia, czyli w poszukiwaniu celowości w biologiiCzas czytania: 13 min

Projekt życia. Odkrywanie oznak inteligencji w układach biologicznych¹ to przekład na język polski książki, która pod tytułem The Design of Life: Discovering Signs of Intelligence in Biological Systems² ukazała się nakładem wydawnictwa Discovery Institute w 2008 roku. Polskie wydanie zostało opublikowane w 2023 roku przez Fundację En Arche, a przekładu dokonał Dariusz Sagan. Autorzy książki, William A. Dembski i Jonathan Wells, przedstawiają czytelnikowi rzetelną analizę danych empirycznych świadczących o tym, że projekt w świecie organizmów żywych nie jest – jak sądzą darwiniści – jedynie złudzeniem, lecz rzeczywistością.

William A. Dembski (ur. 1960) i Jonathan Wells (1942–2024) to czołowi teoretycy projektu. Książka Dembskiego zatytułowana Wnioskowanie o projekcie³ była pierwszym opublikowanym przez prestiżowe wydawnictwo uniwersyteckie (w tym przypadku Cambridge University Press) opracowaniem na temat metody wykrywania projektu nie tylko w świecie artefaktów ludzkich, ale także w przyrodzie. O sukcesie wydawniczym książki pisano nawet na pierwszej stronie „New York Timesa”. Dembski, amerykański matematyk i filozof polskiego pochodzenia, jest również autorem, a także redaktorem około trzydziestu książek. Jest między innymi  redaktorem zbioru esejów Darwin’s Nemesis⁴ [Nemezis Darwina], które zawierają nie tylko krytykę darwinizmu, ale także stanowią wykładnię intelektualnych podstaw Ruchu Inteligentnego Projektu.

Drugi autor Projektu życia – amerykański biolog Jonathan Wells – obronił doktorat z biologii molekularnej i komórkowej. W książce Ikony ewolucji. Nauka czy mit⁵ wskazał, że uznawane w powszechnej opinii świadectwa potwierdzające darwinowską teorię ewolucji – w rzeczywistości są mitami. Uczony publikował artykuły w czasopismach, takich jak „Development”, „Proceedings of the National Academy of Sciences USA”, „BioSystems”, „Rivista di Biologia/Biology Forum”, „The Scientist” i „The American Biology Teacher”. Zarówno Wells, jak i Dembski wygłosili na całym świecie liczne prelekcje na temat teorii inteligentnego projektu, inspirując wielu uczonych do zadawania trudnych pytań i poszukiwania odpowiedzi w oparciu o dane naukowe⁶.

Książka Projekt życia rozpoczyna się dosyć obszernym wprowadzeniem autorstwa Williama S. Harrisa (kierownika badań zaburzeń odżywiania i chorób metabolicznych, Sanford Research na South Dakota State University) oraz przedmową Jona A. Buella (prezesa Foundation for Thought and Ethics). Harris nawiązał do konfliktu między zwolennikami darwinowskiej teorii ewolucji i teorii inteligentnego projektu, dotyczącego standardów nauczania przedmiotów przyrodniczych w stanie Kansas. Spór eskalował do tego stopnia, że zrobiło się o nim głośno na całym świecie, co pozwoliło zwrócić uwagę społeczeństwa na problem obiektywności w naukach podejmujących zagadnienia pochodzenia życia i Wszechświata⁷. Jak podkreśla Harris:

Książka Projekt życia nie tylko przedstawia wszystkim zainteresowanym stronom w debacie na temat pochodzenia organizmów żywych twarde świadectwa naukowe, które trzeba znać, by móc ocenić rzeczywisty stan teorii Darwina i teorii inteligentnego projektu, ale także oferuje coś o wiele bardziej wartościowego: stanowczo zachęca do prowadzenia otwartych dociekań, co jest nieodzowne nie tylko do rozwoju nauki, ale też do uniknięcia sytuacji, w której nauka staje się narzędziem zaspokajania interesów określonych grup⁸.

Buell z kolei prezentuje czytelnikowi historię teorii inteligentnego projektu od momentu, kiedy w 1989 roku pierwszy raz użyto wyrażenia ,,teoria inteligentnego projektu’’ w znaczeniu koncepcji naukowej. Wymienia on również wszystkich uczonych, którzy przyczynili się do powstania książki Projekt życia, podkreślając jej ogromne znaczenie w debacie naukowej nad darwinowską teorią ewolucji⁹.

Zawarte w tej książce rozważania nad powstaniem życia rozpoczynają się od rozdziału zatytułowanego Pochodzenie człowieka. Autorzy przywołują postać Williama Jamesa Sidisa, uważanego powszechnie za jednego z najbardziej inteligentnych ludzi w historii, i zwracają uwagę na jego wątpliwości na temat darwinowskiej teorii ewolucji. Jak napisali: ,,takie ekstrawaganckie zdolności jak te, które miał William James Sidis, wskazują na to, że różnica między ludźmi a innymi zwierzętami jest skrajna i stanowi różnicę jakościową, a nie jedynie, jak utrzymywał Darwin, ilościową’’¹⁰. Następnie poruszane są zagadnienia ewolucji od małp człekokształtnych do człowieka, podobieństwa genetycznego między ludźmi a szympansami, związku między inteligencją a wielkością mózgu, a także rozwiniętego u ludzi systemu komunikacji wraz z moralnością i altruizmem¹¹. Analizując te zagadnienia, uczeni zadają sobie pytanie: czy posiadamy przekonujące świadectwa empiryczne, by sądzić, że pogląd o ewolucji człowieka z małp człekokształtnych jest słuszny? I odpowiadają:

[…] teoretycy projektu nie są zgodni co do tego, jak dokładnie powstali ludzie. Niemniej zgadzają się, że w powstaniu ludzi niezbędny był udział inteligencji, bez względu na to, jaki prowadził do tego proces. Argumentują w szczególności, że proces ewolucji niekierowany przez inteligencję nie jest w stanie wyjaśnić ani niezwykłych zdolności Williama Jamesa Sidisa, ani nadzwyczajnej dobroci moralnej Matki Teresy¹².

W kolejnym rozdziale – Genetyka i makroewolucja – Dembski i Wells przypominają czytelnikowi najważniejsze założenia darwinowskiej teorii ewolucji w zakresie możliwości doboru naturalnego i mechanizmów dziedziczenia cech. Przy okazji komentują ewolucjonistyczne poglądy Jeana-Baptiste’a de Lamarcka, a także przedstawiają koncepcję ojca genetyki – Gregora Mendla. Próbując oszacować, ile genów musi ulec zmianie, by możliwa była makroewolucja, Dembski i Wells podają wyliczenia cytobiologa Edmunda Jacka Ambrose’a, który stwierdził, że „jest bardzo mało prawdopodobne, aby mniej niż pięć genów wystarczyło do utworzenia nawet najprostszej nowej struktury, której wcześniej nie było w organizmie”¹³. Ambrose jednocześnie oszacował, że nie ma szansy na to, aby te pięć mutacji nastąpiło w cyklu życiowym jednego organizmu. Autorzy dochodzą do wniosku, że teoria inteligentnego projektu jest bardziej spójna z najnowszymi ustaleniami genetyki rozwoju niż neodarwinizm¹⁴.

W rozdziale trzecim – Zapis kopalny – Dembski i Wells przypominają opinię Darwina o tym, że wszystkie organizmy żywe wywodzą się od jednej lub co najwyżej kilku pierwotnych form i tworzą schemat rozgałęziającego się drzewa. Jak podkreślają jednak autorzy Projektu życia: ,,im więcej paleontologowie znajdują skamieniałości, tym jaśniejsze się staje, że tworzą one wzorzec niezgodny z teorią Darwina. Wzorzec tworzony przez skamieniałości nie ukazuje stopniowo rozgałęziającego się drzewa, lecz zbiór zagnieżdżonych grup oddzielonych od siebie lukami’’¹⁵. Darwiniści uważają, że luki w zapisie kopalnym to kwestia niedoskonałości tego zapisu, niedostatecznych poszukiwań oraz szybko zachodzących (w geologicznej skali czasu) zmian ewolucyjnych. Rozdział kończy się twierdzeniem Dembskiego i Wellsa, że na podstawie skamieniałości nie da się jednoznacznie wykazać zajścia makroewolucyjnych zmian biologicznych¹⁶.

W rozdziale czwartym – Powstawanie gatunków – autorzy przytaczają słowa biologa ewolucyjnego Ernsta Mayra, który stwierdził, że Darwin ,,wprawdzie wykazał, że gatunki zmieniają się z upływem czasu, ale nigdy nie podjął poważnej próby przeanalizowania problemu multiplikacji gatunków, czyli rozdzielania się jednego gatunku na dwa’’¹⁷. Mayr zaproponował również biologiczną koncepcję gatunku, zgodnie z którą gatunki to „grupy krzyżujących się ze sobą nawzajem populacji naturalnych, które są reprodukcyjnie odizolowane od innych takich grup”¹⁸. W oparciu o tę definicję powstały popularne wśród biologów ewolucyjnych teorie specjacji allopatrycznej i specjacji sympatrycznej. Pierwsza mówi o tym, że dwie populacje jednego gatunku są odizolowane barierą geograficzną (np. pasmem gór), w związku z czym ich krzyżowanie się ze sobą jest fizycznie niemożliwe. Według drugiej dwie populacje mogą zostać odizolowane reprodukcyjnie (np. gdy część populacji rozwija odrębne cechy biologiczne, które prowadzą do izolacji rozrodczej) bez oddzielenia geograficznego¹⁹. Dembski i Wells twierdzą, że ,,teoria inteligentnego projektu ani nie wymaga, ani nie wyklucza specjacji – nawet specjacji zachodzącej w rezultacie działania mechanizmów darwinowskich’’²⁰. Podkreślają jednak, że ,,znane mechanizmy materialne zdolne do spowodowania modyfikacji genetycznych nie są w stanie wyjaśnić ogromnych wzrostów funkcjonalnej informacji wymaganej do nastąpienia makroewolucji’’²¹.

W piątym rozdziale – Podobne cechy – autorzy zwracają uwagę na znaczenie badań w ramach klasyfikacji biologicznej, w których wskazuje się na podobne cechy między organizmami. Wyjaśniają przy tym pojęcia podobieństwa funkcjonalnego i strukturalnego, które w skrócie można przedstawić na przykładzie skrzydeł ptaków i skrzydeł owadów mających taką samą funkcję, ale odmienną strukturę. Uczeni przypominają także, że w XIX wieku brytyjski anatom Richard Owen podobieństwo funkcjonalne określił mianem „analogii”, a podobieństwo strukturalne nazwał „homologią”. Owen nie był ewolucjonistą, ale dla Darwina homologia stanowiła ważne świadectwo ewolucji przemawiające ,,za tym, iż liczne gatunki, rodzaje i rodziny zamieszkujące ziemię pochodzą wszystkie, każde w obrębie swej gromady lub grupy, od wspólnych rodziców”²². Wraz z rozwojem nauki zaczęto stosować porównania sekwencji DNA i ich produktów białkowych, ponieważ w ten sposób badacze chcieli ustalić stopień pokrewieństwa organizmów. Dembski i Wells zwracają jednak uwagę, że ,,molekularne świadectwa na rzecz wspólnoty pochodzenia – podobnie jak dane kopalne i embriologiczne – są wzajemnie niespójne i pozostawiają pewne pytania bez odpowiedzi’’²³. Uczeni podkreślają także, że o ile materialistyczna teoria ewolucji nie tylko zakłada wspólnotę pochodzenia, ale też odrzuca udział projektu w procesie ewolucji, to teoria inteligentnego projektu utrzymuje, że projekt biologiczny jest empirycznie wykrywalny niezależnie od tego, czy przejawia się w procesie ewolucji, czy w nieciągłych, niezależnych stadiach ewolucji²⁴.

Kolejny rozdział – Nieredukowalna złożoność – dotyczy układów biologicznych, których nie da się uprościć bez jednoczesnego uniemożliwienia im pełnienia podstawowych funkcji. Na temat tego rodzaju układów i ich nieredukowalnej złożoności pisał Michael Behe, biochemik z Lehigh University i autor książki Czarna skrzynka Darwina²⁵. Jako przykład takiego układu Dembski i Wells podają wić bakteryjną, którą Behe porównywał do silnika zaburtowego. Idea układów nieredukowalnie złożonych budzi wiele emocji wśród uczonych. Darwiniści uważają, że nieredukowalna złożoność jest argumentem polegającym na odwołaniach do Boga tam, gdzie istnieją luki w naukowym obrazie świata, natomiast teoretycy projektu krytykują twierdzenie, że procesy darwinowskie są w stanie wyjaśnić nieredukowalnie złożone układy biologiczne, uznają oni bowiem, że jest to argument polegający na umieszczaniu darwinizmu w lukach wiedzy²⁶.

Rozdział siódmy – Wyspecyfikowana złożoność – to uzupełnienie rozważań na temat nieredukowalnej złożoności. Tym razem autorzy piszą o wyspecyfikowanej złożoność, która umożliwia wykrycie działania inteligencji. Aby można było mówić o wykryciu projektu, badane zjawisko musi być nie tylko złożone, czyli mało prawdopodobne, lecz także przejawiać specyfikację, czyli cechować się wzorcem przypisywanym działaniu inteligencji. Sama złożoność (nawet skrajnie małe prawdopodobieństwo) badanego zjawiska nie może więc stanowić wystarczającej podstawy dla wniosku o projekcie.

W rozdziale ósmym – Pochodzenie życia – autorzy zabierają czytelnika w podróż do wnętrza komórki, która zostaje porównana do zautomatyzowanego miasta. Uczeni podkreślają, że pochodzenie życia to jeden z najtrudniejszych problemów współczesnej nauki i aby go uprościć, należałoby co najmniej wyjaśnić, jak powstały pierwsze organizmy jednokomórkowe, takie jak bakterie. Dembski i Wells przytaczają kilka hipotez powstania życia: hipotezę zaproponowaną przez rosyjskiego biochemika Aleksandra Oparina, który uważał, że pierwsza komórka powstała stopniowo drogą małych kroków; koncepcję „świata RNA”, według której molekularną kolebką żywych komórek mógł być RNA, czyli związek organiczny o budowie prostszej niż DNA; ideę świata samoorganizującego się; koncepcję „molekularnego darwinizmu”, czyli zastosowania mechanizmu darwinowskiego nie do organizmów, lecz do cząsteczek. Autorzy dochodzą do wniosku, że materialistycznego ujęcia powstania życia nie potwierdzają żadne dane empiryczne²⁷. Jednocześnie przedstawiają powody do przyjęcia idei powstania życia wskutek działania inteligencji: ,,inżynieryjne cechy układów komórkowych, nieredukowalna i wyspecyfikowana złożoność układów komórkowych oraz zasada zachowania wywodząca się z matematycznej teorii informacji i pokazująca, że procesy ewolucyjne zawsze muszą mieć na wejściu co najmniej tyle samo informacji, ile mają na wyjściu’’²⁸.

*****

Wszystkie omawiane w książce Projekt życia tematy mają rozwinięcie w obszernych, umieszczonych na końcu książki przypisach ogólnych. Co najważniejsze i mało spotykane w tego typu publikacjach, Dembski i Wells motywują czytelnika do dociekania i własnych przemyśleń poprzez znajdujące się pod każdym rozdziałem zagadnienia do dyskusji. Tom Projekt życia jest na pewno ważną pozycją, która powinna być przeczytana szczególnie przez krytyków teorii inteligentnego projektu.

Marcin Greszata

Literatura: