W poprzednim artykule1 opisałem rewolucję zachodzącą w biologii systemów, w której to dyscyplinie założenia ewolucjonistyczne zastąpiono założeniami opartymi na idei projektu. W niniejszym artykule pokażę, że wielu biologów systemów odrzuciło dogmat, zgodnie z którym badacze nigdy nie powinni odwoływać się do teleologii (czyli do celowości bądź projektu).
Od kiedy myśl zachodnią zdominowała filozofia materializmu naukowego, biologowie stanęli w obliczu dokuczliwego dylematu. Życie wygląda na zaprojektowane, ale stróżowie większości instytucji naukowych głównego nurtu zakazują badaczom odwoływania się do teleologii jako wyjaśnienia. Darwinowska teoria ewolucji, w której dobór naturalny stanowi substytut projektanta, zdawała się oferować eleganckie rozwiązanie tego dylematu. Niestety, czołowi naukowcy publicznie przyznali, że ten pozbawiony umysłu mechanizm nie ma żadnej rzeczywistej mocy twórczej. Nie zaproponowali jednak niczego, co wiarygodnie wypełniłoby lukę eksplanacyjną pozostawioną po tym mechanizmie2.
Wykluczenie języka teleologicznego
Najbardziej filozoficznie usposobieni biologowie zdali sobie ponadto sprawę z tego, że uznawanie mechanizmu ewolucyjnego za twórczy byt sprawczy jest logicznie niespójne. Jak na przykład w artykule zatytułowanym Teleology: The Explanation That Bedevils Biology [Teleologia: wyjaśnienie nękające biologię], stwierdził David Hanke:
Z biologią dzieje się coś niedobrego. Fundamentalnie nienaukowe sposoby myślenia spotykają się z coraz większą akceptacją i zaczynają wyznaczać sposób, w jaki temat jest wyjaśniany następnym pokoleniom. Sedno problemu polega na tym, że wciąż nadajemy światu (dosłownie rozumiany) sens, mimo iż wiemy obecnie, że jest to niedorzeczne i równoznaczne z przypisywaniem znajdującym się w nim obiektom subiektywnych wartości, czyli takich, które nie mają żadnej podstawy w rzeczywistości3.
Następnie przytacza on kilka wypowiedzi samego Richarda Dawkinsa, które stanowią ucieleśnienie tego filozoficznego przestępstwa:
Podziały somatyczne produkują śmiertelne ciało: komórki, narządy i inne instrumenty [, których „celem” jest promowanie] komórek generatywnych i ich podziałów4.
Replikatory istniejące dzisiaj wykazały się zdolnościami w manipulowaniu światem na swoją korzyść5.
Hanke przyznaje, że życie wykazuje wyraźne oznaki projektu, ale podkreśla, że rzeczywistość musi mieć charakter przeciwstawny temu, na co w naturalny sposób wskazują świadectwa empiryczne:
Części organizmów żywych na każdym poziomie skali, od cząsteczek do wielorybiego ogona, również cechują się symetrią, precyzją i złożonością. Są to wskazówki, które w dociekliwym umyśle momentalnie zapalają lampkę z napisem „celowość”. To nie może być jednak prawda. Nie są one produkowane w fabryce, a więc nie mogą być zaprojektowane i tym samym nikt nigdy nie wyznaczył im żadnego celu. Tworzą się same i po prostu istnieją, nie mając celu ani zamierzonego przeznaczenia6.
Pozostałą część artykułu Hanke przeznacza na argumentację, że próby zidentyfikowania celu danej struktury lub cechy biologicznej prowadzą biologów na manowce. Badacze powinni w zamian zakładać, że przedmioty ich badań po prostu istnieją i nie mają żadnego wyższego przeznaczenia, wyznaczającego dążenie do realizacji jakiegoś biologicznego celu.
Podobne zarzuty stawia zoolog John O. Reiss w książce Not by Design: Retiring Darwin’s Watchmaker [Nie wskutek projektu. Zegarmistrz Darwina na emeryturze]. Chciałby on przekonać biologów, aby w swoich publikacjach i rozważaniach całkowicie zaprzestali posługiwania się językiem teleologicznym7:
Życie nie jest zaprojektowane, a przynajmniej nie wykazuje żadnych świadectw zaprojektowania, poza być może trwaniem w istnieniu, które nie wymaga żadnego projektanta. […] Abyśmy naprawdę mogli wysłać zegarmistrza na emeryturę […] musimy przyznać, że nie tylko nie istnieje projekt, lecz że w przyrodzie ożywionej nie istnieje nawet „projekt pozorny”, czyli byty robiące coś więcej niż jest im potrzebne do trwania w istnieniu8.
Proponuje on, aby w zamian biologowie odwoływali się do sformułowanej przez George’a Cuviera koncepcji „warunków istnienia”9, która przypomina biologiczny odpowiednik słabej zasady antropicznej w kosmologii10.
Teleologia jako zasada przewodnia
Podjęte przez Hankego i Reissa nieudolne próby wykluczenia języka teleologicznego z biologii w obliczu napływu licznych kłopotliwych dla nich danych okazały się równie skuteczne, jak próby zatrzymania tsunami za pomocą zabawkowego wiaderka z piaskiem. Najbystrzejsi biologowie wiedzą obecnie, że jedynym realnym podejściem do zrozumienia układów biologicznych jest zrozumienie ich celu.
To podejście przyjęto otwarcie w opublikowanej przez MIT Press książce System Modeling in Cellular Biology [Modelowanie systemów w biologii komórki]:
[…] głównym celem komórkowych systemów kontroli jest zapewne gwarantowanie niezawodnego wykonywania funkcji życiowych w warunkach niepewności . W związku z tym zidentyfikowanie obowiązujących na wyższym poziomie komórkowym zasad projektowych, które można wykorzystać w modelowaniu systemów, będzie wymagało jednoczesnego uwzględnienia złożoności i odporności sieci komórkowych. […]
Nadzieja na zrozumienie złożoności w biologii wiąże się więc z odkryciem zasad operacyjnych za pomocą „rachunku celowości” , czyli poprzez zadawanie teleologicznych pytań, takich jak dlaczego sieci komórkowe są zorganizowane tak, a nie inaczej, zważywszy na ich znaną bądź zakładaną funkcję11.
Teleologia jako kochanka biologów
W gruncie rzeczy badacze od dawna milcząco uznają, że dla właściwego ich zrozumienia struktur lub układów biologicznych istotna jest identyfikacja ich celu. Niemiecki lekarz i fizjolog Ernst Wilhelm Ritter von Brücke (1819–1892) zauważył niegdyś:
Teleologia to kobieta, bez której żaden biolog nie potrafi żyć, ale z którą wstydzi się pokazywać publicznie12.
Współcześnie jest inaczej, ponieważ język teleologiczny jest stosowany coraz bardziej otwarcie i uważa się go za kluczowy element badań. Prawdopodobnie coraz bardziej widoczny będzie stawał się jednak konflikt między tymi, którzy chcieliby zachować prawdziwą filozoficzną wierność materializmowi naukowemu, a tymi, których celem jest najefektywniejsze poszerzanie naszej wiedzy o przyrodzie ożywionej.
Brian Miller
Oryginał: The Return of Teleology to Biology, „Evolution News & Science Today” 2021, August 25 [dostęp: 29 I 2025].
Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan
Przypisy
- Por. B. Miller, Koniec drogi dla debaty o inteligentnym projekcie?, tłum. D. Sagan, „W Poszukiwaniu Projektu” 2025, 24 stycznia [dostęp: 27 I 2025].
- Por. Evolution News, Evolutionary Theorist Concedes: Evolution “Largely Avoids” Biggest Questions of Biological Origins, „Evolution News & Science Today” 2017, August 28 [dostęp: 4 XII 2024]; B. Miller, Darrel Falk Downplays the Ramifications of the 2016 Royal Society Meeting, „Evolution News & Science Today” 2021, June 2 [dostęp: 4 XII 2024].
- D. Hanke, Teleology: The Explanation That Bedevils Biology, w: Explanations: Styles of Explanation in Science, ed. J. Cornwell, Oxford University Press, Oxford 2004, s. 143 [143–156] (przyp. tłum.).
- R. Dawkins, Fenotyp rozszerzony. Dalekosiężny gen, tłum. J. Gliwicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003, s. 319. W nawiasach kwadratowych podałem zmieniony przekład na język polski, ponieważ w istniejącym przekładzie fragment „whose »purpose« is” przetłumaczono jako „służące”, co nie w pełni oddaje to, na co chce zwrócić uwagę autor niniejszego artykułu (przyp. tłum.).
- Tamże, s. 328 (przyp. tłum.).
- D. Hanke, Teleology: The Explanation That Bedevils Biology (przyp. tłum.).
- Por. C. Luskin, The “Newspeak” of Evolutionary Biology Hopes to Banish the Term “Design,” by Design, „Evolution News & Science Today” 2011, April 6 [dostęp: 4 XII 2024].
- J.O. Reiss, Not by Design: Retiring Darwin’s Watchmaker, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 2009, s. 356.
- Por. B. Miller, Scott Turner Describes the Largely Forgotten History of Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2021, April 16 [dostęp: 4 XII 2024].
- Por. Stephen Meyer: Fine-Tuning and the Origin of the Universe – Science Uprising Expert Interview, „YouTube” [dostęp: 4 XII 2024].
- J. Stelling, U. Sauer, F.J. Doyle III, J. Doyle, Complexity and Robustness of Cellular Systems, w: System Modeling in Cell Biology: From Concepts to Nuts and Bolts, eds. Z. Szallasi, J. Stelling, V. Periwal, „A Bradford Book”, The MIT Press, Cambridge, London 2006, s. 20, 24 [19–39] [dostęp: 4 XII 2024].
- Ernst Wilhelm von Brücke Quotes, „Libquotes”, https://libquotes.com/ernst-wilhelm-von-br%C3%BCcke/quote/lbs9k4a [dostęp: 4 XII 2024].
Literatura:
1. Csete M.E., Doyle J.C., Reverse Engineering of Biological Complexity, „Science” 2002, Vol. 295, No. 5560, s. 1664–1669, https://doi.org/10.1126/science.1069981.
2. Dawkins R., Fenotyp rozszerzony. Dalekosiężny gen, tłum. J. Gliwicz, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003.
3. Ernst Wilhelm von Brücke Quotes, „Libquotes” [dostęp: 4 XII 2024].
4. Evolution News, Evolutionary Theorist Concedes: Evolution “Largely Avoids” Biggest Questions of Biological Origins, „Evolution News & Science Today” 2017, August 28 [dostęp: 4 XII 2024].
5. Hanke D., Teleology: The Explanation That Bedevils Biology, w: Explanations: Styles of Explanation in Science, ed. J. Cornwell, Oxford University Press, Oxford 2004, s. 143–156.
6. Lander A.D., A Calculus of Purpose, „PLoS Biology” 2004, Vol. 2, No. 6, numer artykułu: e164, https://doi.org/10.1371/journal.pbio.0020164.
7. Lauffenburger D., Cell Signaling Pathways As Control Modules: Complexity for Simplicity?, „Proceedings of the National Academy of Sciences USA” 2000, Vol. 97, No. 10, s. 5031–5033, https://doi.org/10.1073/pnas.97.10.5031.
8. Luskin C., The “Newspeak” of Evolutionary Biology Hopes to Banish the Term “Design,” by Design, „Evolution News & Science Today” 2011, April 6 [dostęp: 4 XII 2024].
9. Miller B., Darrel Falk Downplays the Ramifications of the 2016 Royal Society Meeting, „Evolution News & Science Today” 2021, June 2 [dostęp: 4 XII 2024].
10. Miller B., Koniec drogi dla debaty o inteligentnym projekcie?, tłum. D. Sagan, „W Poszukiwaniu Projektu” 2025, 24 stycznia [dostęp: 27 I 2025].
11. Miller B., Scott Turner Describes the Largely Forgotten History of Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2021, April 16 [dostęp: 4 XII 2024].
12. Reiss J.O., Not by Design: Retiring Darwin’s Watchmaker, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 2009.
13. Stelling J., Sauer U., Doyle F.J. III, Doyle J., Complexity and Robustness of Cellular Systems, w: System Modeling in Cell Biology: From Concepts to Nuts and Bolts, eds. Z. Szallasi, J. Stelling, V. Periwal, „A Bradford Book”, The MIT Press, Cambridge, London 2006, s. 19–39 [dostęp: 4 XII 2024].
14. Stephen Meyer: Fine-Tuning and the Origin of the Universe – Science Uprising Expert Interview, „YouTube” [dostęp: 4 XII 2024].