Czy pogląd ewolucjonistów o złym projekcie zębów jest słuszny?Czas czytania: 19 min

Julia Dziergacz

2023-06-07
Czy pogląd ewolucjonistów o złym projekcie zębów jest słuszny?<span class="wtr-time-wrap after-title">Czas czytania: <span class="wtr-time-number">19</span> min </span>

Zapis kopalny w postaci elementów szkieletowych, takich jak kości oraz zęby, jest dla badaczy bardziej czytelny niż zachowane tkanki miękkie oraz świadectwa życiowej działalności organizmów żywych w formie odciśniętych śladów. Odkrycia zębów – czyli stwardniałych tkanek przesyconych substancjami mineralnymi – należących do dawnych organizmów pozwalają na prowadzenie szczegółowych badań nad pochodzeniem i rozwojem życia na Ziemi. Najnowsze badania nad rybami piłokształtnymi wykazały, że proces powstania zębów był konsekwencją przemieszczenia się łusek pokrywających ciała ryb sprzed 400 mln lat1. Obecnie prowadzone są również badania nad rybami z gatunku Danio pręgowany w celu wyjaśnienia pochodzenia zębów2. Również zęby człowieka są ważnym elementem dyskusji pomiędzy zwolennikami darwinowskiej teorii ewolucji a teoretykami projektu. Ewolucjoniści twierdzą, że celowy projekt nie może być wyjaśnieniem sposobu powstania zębów, ponieważ struktura tych tkanek ulega zbyt częstym uszkodzeniom. Ich przeciwnicy krytykują ten pogląd, wskazując na niezwykle skomplikowaną budowę ludzkiego szkliwa oraz na zupełnie inne niż wymieniane przez ewolucjonistów powody częstych uszkodzeń struktury zębów3.

Zęby człowieka umiejscowione są symetrycznie w zębodołach kości szczęki oraz żuchwy i charakteryzują się difiodontyzmem, czyli występowaniem dwóch pokoleń4. Wyróżnia się 20 zębów mlecznych, których wypadanie następuje między 6 a 13 rokiem życia, po czym są one zastępowane przez 32 zęby stałe. Uzębienie ludzkie wykazuje również heterodontyzm, czyli – w zależności od funkcji – różnorodność kształtów zewnętrznych5. Podstawową funkcją zębów siecznych, które wpływają na wygląd twarzy i artykułowanie głosek, jest odcinanie kęsa pokarmowego6. Kły służą natomiast do odrywania kęsa pokarmowego oraz wpływają na wygląd i położenie kącika ust7. Zęby przedtrzonowe rozdrabniają kęs pokarmowy i wraz z zębami trzonowymi, które umożliwiają miażdżenie i rozcieranie pokarmu, odpowiadają za utrzymanie wysokości zwarcia oraz kontakt z łukiem przeciwstawnym8. Zęby człowieka powstają w procesie oddziaływania między ektodermalnym nabłonkiem jamy ustnej a tkanką zarodkową – mezenchymą, różnicującą się z ektodermalnych komórek grzebienia nerwowego9. Wszystkie zawiązki zębów mlecznych powstają niemal jednocześnie, natomiast zawiązki zębów stałych powstają między 20 tygodniem życia płodowego a 5 rokiem życia, kiedy tworzy się ostatni zawiązek trzeciego zęba trzonowego10.

Główny argument sformułowany przez ewolucjonistów przeciwko celowemu projektowi zębów polega na tym, że ulegają one częstym uszkodzeniom nawet podczas wykonywania przez człowieka podstawowych czynności, takich jak pobieranie pokarmu i rozdrabnianie twardych kęsów pokarmowych. Nie da się ukryć, że uszkodzenia struktury zębów to bardzo powszechny problem wśród współczesnego społeczeństwa. Według aktualnego raportu światowy rynek koron i mostów dentystycznych został wyceniony na 2,1 mld USD w 2018 roku i zgodnie z przewidywaniami będzie rósł dalej w skumulowanym rocznie tempie wzrostu (CAGR) na poziomie 7,78% do 3,8 mld USD w 2026 roku11. Według ewolucjonistów zęby nie są efektem żadnego projektu, ale następstwem mutacji selekcjonowanych przez dobór naturalny, ponieważ zęby funkcjonują wystarczająco dobrze, aby umożliwić przetrwanie, ale nie są najlepszym możliwym rozwiązaniem, czego można by oczekiwać, gdyby za ich projekt odpowiadał inteligentny projektant12. Gdyby zęby zostały zaprojektowane, nie dochodziłoby do tak częstych złamań, odprysków czy ukruszeń szkliwa13.

Gdy zęby posiadają zbyt duże ubytki lub kiedy są odbudowywane zbyt wiele razy, ich odporność na uszkodzenia znacznie maleje. W takich przypadkach stomatolodzy wykonują odbudowę zniszczonej korony klinicznej przy pomocy koron protetycznych. Takie uzupełnienie zazwyczaj w całości pokrywa oszlifowany ząb filarowy, dzięki czemu odtwarza kształt anatomiczny zęba i przywraca jego funkcje14. Czy słuszne jest twierdzenie, że inteligentny projekt skutkuje wytworzeniem nieulegających uszkodzeniom struktur? Podstawą współczesnej stomatologii opartej na odbudowie zębów przy pomocy koron protetycznych są uzupełnienia ceramiczne. Ze względu na najlepsze właściwości mechaniczne oraz wyjątkową estetykę gotowych uzupełnień, stomatolodzy we współpracy z technikami dentystycznymi coraz częściej decydują się na wykorzystywanie ceramiki tlenkowej na bazie tlenku cyrkonu oraz tlenku glinu(III) przetwarzanej w najnowocześniejszej technologii CAD/CAM15. Niewątpliwie materiały te są wytworem czynnika inteligentnego. W procesie ich projektowania zwrócono szczególną uwagę na zapewnienie strukturze odpowiedniej wytrzymałości. Wysoką wytrzymałość mechaniczną tlenku cyrkonu zapewnia występujące w jego strukturze zjawisko transformacji wzmacniającej, polegające na przemianie formy tetragonalnej w monocykliczną w momencie powstania pęknięcia16. Skutkuje to wzrostem objętości kryształów o 3–5% i ograniczeniem w ten sposób rozprzestrzeniania się mikropęknięć. Pomimo zaprojektowania materiałów o zaawansowanej strukturze i dużej wytrzymałości, ulegają one uszkodzeniom w trakcie ich użytkowania przez pacjentów. O badaniach przeprowadzonych przez zespół, którym kierowała Lea Sophia Prott, można przeczytać w artykule zatytułowanym Monolithic Zirconia Crowns: Effect of Thickness Reduction on Fatigue Behavior and Failure Load [Monolityczne korony cyrkonowe. Wpływ redukcji grubości na zachowanie zmęczeniowe i niszczące obciążenie]. Wykazały one, że po 1,2 mln cykli zmęczeniowych, co odpowiada pięcioletniemu klinicznemu przeżyciu, czyli okresowi użytkowania uzupełnienia przez pacjenta, 21% koron o grubości 0,8 mm oraz 36% koron o grubości 0,5 mm ma pęknięcia17. Dane uzyskane od jednego z belgijskich dentystów wskazują, że spośród 89 wykonanych w latach 1982–1999 koron 28% przypadków zakończyło się niepowodzeniem, czyli uszkodzeniem uzupełnienia protetycznego18. Według długoterminowych badań prowadzonych w latach 1986–1990 dotyczących uzupełnień w bocznym odcinku u 61 pacjentów, którym wykonano łącznie 362 uzupełnienia, wykryto 110 niepowodzeń, takich jak próchnica wtórna oraz złamania odbudowy zęba  (30%)19. Zatem nawet materiały zaprojektowane wykazują podatność na uszkodzenia, pęknięcia czy zniszczenia. Dlatego twierdzenie, że zęby nie mogły powstać na skutek inteligentnego projektu, ponieważ obserwuje się przypadki uszkodzeń struktury szkliwa, jest błędne.

Zewnętrzną warstwą zębów ludzkich jest szkliwo, najtrwalszy składnik zęba. Szkliwo pojawiło się po raz pierwszy około 415 mln lat temu u mięśniopłetwych20. Szkliwo osób dorosłych jest bardzo zmineralizowane, posiada jedynie 1% wagowych składników organicznych i 3% wagowe wody. Twardość szkliwa wynosi 80° w skali Mohsa, czyli tyle, ile twardość topazu21. Tak duża twardość szkliwa jest zadziwiająca, ponieważ jego grubość wynosi jedynie od 2 do 2,5 mm na szczytowych powierzchniach korony i do 0,01 mm w okolicy szyjki zęba22. Szkliwo charakteryzuje się również znaczną sztywnością oraz sprężystością. Ta tkanka nie przebudowuje się ani nie ma zdolności samonaprawczych, a mimo to przez dziesiątki lat wytrzymuje setki cykli żucia z siłą gryzienia do 770 N23. Poza tak dużymi obciążeniami, szkliwo jest również stale narażone na wahania temperatur, spowodowane pobieraniem ciepłych i zimnych pokarmów oraz płynów, jak i na wahania zasadowo-kwasowe spowodowane między innymi występowaniem bakterii w jamie ustnej24.

Zwolennicy projektu wskazują też na nowo odkryte właściwości struktury ludzkiego szkliwa, które zapewniają wytrzymałość i zapobiegają jego pękaniu25. Projekt w strukturze szkliwa ma ich zdaniem uwidaczniać się w specyficznej orientacji pręcików szkliwa zbudowanych z kryształów apatytu26.

Interesujące wyniki badań na ten temat przedstawił w „Nature Communications” zespół badaczy pod kierunkiem Pupy Gilbert, fizyk z University of Wisconsin-Madison. Dzięki zastosowaniu nowej techniki obrazowania w nanoskali odkryto, że kryształy apatytu w ludzkim szkliwie nie są zorientowane względem siebie, a orientacja sąsiednich kryształów waha się od 1 do 30 stopni27. Wyniki badania wraz z komentarzem autorki i współautora zostały omówione w artykule The Hardest Tissue [Najtwardsza tkanka] opublikowanym w „American Scientist”28. Jak tłumaczy Gilbert, wcześniejsze założenia na temat budowy ludzkiego szkliwa były oparte na badaniach laboratoryjnych nad sztucznie wyhodowanym szkliwem29. Wytwarzane w ten sposób szkliwo ma strukturę przypominającą równoległe igły zawsze zorientowane w ten sam sposób, wzdłuż ich długich osi.

Współautor badania Markus Buehler, inżynier z Massachusetts Institute of Technology, stwierdza: „Zauważenie zmiany orientacji w systemie biologicznym było naprawdę oszałamiające”30, po czym dodaje „Otwiera to zupełnie nowy sposób rozumienia tych naturalnych systemów”31. Buehler zaprogramował symulacje kryształów apatytu, aby lepiej zrozumieć cel ich dezorientacji w ludzkim szkliwie. Ta specyficzna wzajemna orientacja pryzmatów szkliwa nadaje jego strukturze wytrzymałość poprzez blokowanie pęknięcia w jednym krysztale i zatrzymanie jego rozprzestrzeniania się32. Dzieje się tak, ponieważ pęknięcia są niezwykle skutecznie odchylane na styku kryształu, co potwierdziła symulacja pęknięcia przy orientacji kryształów pod kątem 14 stopni33. Podobne zjawisko – tzw. efekt mostkowania – obserwuje się w ceramice stomatologicznej opartej na tlenku glinu(III), czyli materiale zaprojektowanym przez czynnik inteligentny. Mechanizm wzmocnienia tej ceramiki polega na omijaniu przez pęknięcie twardych, gęsto ułożonych ziaren, przez co wydłuża się droga, którą pokonuje, a następnie dochodzi do utraty energii i zablokowania pęknięcia34. Przeprowadzona symulacja pozwoliła na zaobserwowanie, że przy 0 stopniach dezorientacji pęknięcie w jednym krysztale zostaje bez problemu przekazane do drugiego, równoległego kryształu35. Podobny rezultat uzyskano przy orientacji kryształów pod kątem 47 stopni36. Gdyby ludzkie szkliwo posiadało taką strukturę jak szkliwo hodowane w warunkach laboratoryjnych, czyli wszystkie kryształy byłyby równoległe, dochodziłoby do pęknięć związanych ze złym projektem. Zgodnie z darwinowską teorią ewolucji dobór naturalny zachowuje tyko te zmiany, które pomagają organizmom przeżyć i wydać potomstwo. Powstaje więc pytanie: czy taka niewielka zmiana orientacji kryształów apatytu w zębach wpływała na przeżycie i wydanie potomstwa?

Znane są przyczyny, które powodują uszkodzenia szkliwa, co umożliwia podważenie argumentu o wątpliwym projekcie zębów. Jednym z powodów uszkodzeń zębów jest niezbilansowana dieta powodująca zakłócenia rozwoju szkliwa, szczególnie w dzieciństwie37. Artykuły przeglądowe potwierdzają, że wczesny brak równowagi żywieniowej rzeczywiście ma największy wpływ na stomatologiczne wady rozwojowe38. Na organogenezie zębów przyszłego zarodka, wzroście szczęki i rozwoju twarzoczaszki odbija się niedobór witamin i składników mineralnych występujący u matki w fazie przed poczęciem, a niewystarczająca podaż białka może prowadzić do hipoplazji, czyli niedorozwoju szkliwa39. Kluczowa dla zachowania zdrowia jamy ustnej jest również dieta w późniejszym wieku. Zwiększone spożycie słodzonych napojów gazowanych wiąże się ze wzrostem erozyjnych uszkodzeń szkliwa40. Wzmożona erozja zębów jest także spowodowana dużą ilością cukrów obecnych w pokarmie, które są pożywieniem dla bakterii wytwarzających kwasy niszczące szkliwo41. Temat diety jest również poruszany w dyskusji nad wątpliwym projektem trzecich zębów trzonowych, zwanych zębami mądrości, które wciąż zajmują miejsce w tylnej części szczęki, pomimo że obecnie nie spełniają funkcji przeżuwania twardych pokarmów takich jak surowe mięso42. Według ewolucjonistów zęby mądrości nie mogły powstać w wyniku celowego projektu, ponieważ są one zwyczajnie niepotrzebne. Pogląd o celowym projekcie zębów trzonowych próbował obalić Peter Ugnar, według którego ewolucja stanowi lepsze wyjaśnienie zmian w budowie szczęki niż współczesny sposób odżywiania człowieka. Jego zdaniem: „Zgodnie z teorią ewolucji nasze wady uzębienia są konsekwencjami zmian ekologicznych”43. Jednakże Brian Thomas w tekście Do Our Wisdom Teeth Show Poor Design? [Czy nasze zęby mądrości świadczą o złym projekcie?] podważył takie stwierdzenie: „Jaką rolę mogła odegrać ewolucja w tym procesie, jeśli rzeczywiście zaszła tu tylko zmiana ekologiczna? Ponieważ zmiana ekologiczna wyjaśnia wszystko, ewolucja nie ma już żadnej roli do odegrania”44.

Zwolennicy teorii inteligentnego projektu twierdzą, że wyjaśnienia oparte na badaniach naukowych lepiej tłumaczą problemy związane z tą grupą zębów. Dawniej ludzie odżywiali się twardą, surową żywnością, która w przeciwieństwie do powszechnego obecnie przetworzonego i miękkiego pokarmu stymulowała rozwój szczęki, zapewniając odpowiednią ilość miejsca dla wyżynających się zębów mądrości45. Zmiana pierwotnego projektu trzecich zębów trzonowych nie jest wynikiem ewolucji. W tym przypadku kluczowe są współczesne modyfikacje dietetyczne i przetworzona żywność. Dieta oparta na miękkich i słodkich pokarmach powoduje psucie się zębów oraz powstawanie zmniejszonych szczęk46.

W literaturze podmiotu zwrócono również uwagę na choroby, takie jak anoreksja i bulimia, które w konsekwencji prowadzą do uszkodzeń struktur zębów47. Erozyjna utrata szkliwa głównie na podniebiennej powierzchni zębów u pacjentów z zaburzeniami odżywiania została zdefiniowana jako perimolisis już w 1939 roku przez Jeana  Holsta i Finna Langego48. Według badań klinicznych 69,7% z 66 pacjentów z zaburzeniami odżywiania miało nadżerki zębów w postaci zmian szkliwa lub zmian szkliwa i zębiny49. Znaczącą rolę w powstawaniu problemów z uzębieniem odgrywają również szkodliwe nawyki obniżające jakość szkliwa, takie jak palenie i żucie tytoniu, picie alkoholu, gryzienie zbyt twardych pokarmów, które powodują złamania szkliwa, oraz nawykowe zaciskanie zębów i zgrzytanie nimi, jak również wady zgryzu i braki zębowe wywołujące niekorzystne obciążenia w trakcie żucia50. Jako czynnik odpowiedzialny za zły stan jamy ustnej wskazuje się bruksizm51. Rzeczywiście, to zaburzenie powoduje ścieranie zębów oraz pękanie szkliwa. Bruksizm nie jest spowodowany wadliwą strukturą zębów, lecz często wiąże się z niewłaściwym stylem życia człowieka. Jako przyczyny bruksizmu u osób dorosłych można wymienić stres, palenie tytoniu, alkoholizm, picie kawy, bezsenność czy niepokój52.

Do artykułu The ”Poor Tooth Design” Claim Refuted [Twierdzenie o złym projekcie zębów obalone] odniósł się lekarz stomatolog Stan Mitchell, wskazując, że oprócz wymienionych powodów uszkodzeń zębów istnieje jeszcze jedno bardziej powszechne i przekonujące wyjaśnienie powstawania problemów z uzębieniem53. Stwierdził, że odbudowane zęby z wypełnieniami lub za pomocą koron protetycznych są w rzeczywistości słabsze od zębów naturalnych. Autor podkreślił, że obecnie najczęstszym powodem uszkodzenia szkliwa jest zużycie okluzyjno-mięśniowe. Stan zębów zależy od właściwej relacji pomiędzy mięśniami żuchwy a stawem skroniowo-żuchwowym. W przypadku niewłaściwej relacji pomiędzy tymi strukturami – powstają zaburzenia okluzyjne, zwane chorobą okluzyjną, które mogą prowadzić do uszkodzeń szkliwa. Stan Mitchell wskazał, że większość jego praktyki stomatologicznej stanowi leczenie skutków wspomnianej choroby, w której mięśnie żuchwy naciskają na zęby ze znaczną siłą i powodują ich zniszczenie54.

W literaturze podmiotu pokazuje się, że to nie struktura zębów jest odpowiedzialna za ich uszkodzenia, ponieważ nawet gdyby była jeszcze trwalsza, istnieją zaburzenia czynności żucia układu stomatognatycznego, które niezaprzeczalnie niosą niszczące dla szkliwa skutki. Zęby człowieka wzajemnie chronią się przed nadmiernym zużyciem, jednak gdy występują wady zgryzu, nieprawidłowości w ustawieniu zębów, przeciążenia zgryzowe lub liczne odbudowy, wtedy zęby znajdują się – jak wskazał Stan Mitchell – w „konflikcie” z pracą zdrowych mięśni, co zawsze prowadzi do  uszkodzenia zębów. Co więcej, wpływ na relację mięśni żuchwy i zębów mają dodatkowo inne czynniki. Z tych najbardziej znanych wyróżnia się wielkość i objętość dróg oddechowych w stosunku do wzrostu szczęki i prawidłowego oddychania przez nos, co bezpośrednio wpływa nie tylko na higienę zębów, ale również na działanie mięśni żuchwy55.

Ostatnim wyjaśnieniem częstych uszkodzeń zębów są mutacje powodujące choroby genetyczne, które zwiększają łamliwość zębów56. Oprócz choroby wrodzonego niedorozwoju zębiny, istnieje wiele innych chorób wpływających na stan jamy ustnej. Jedną nich jest zespół Sjögrena, który wpływa na zmianę struktury gruczołów ślinowych oraz przepływ i skład śliny wraz z wiekiem57. Zmniejszony przepływ śliny i obniżone pH związane ze zmniejszoną zdolnością buforową śliny powodują próchnicę i infekcje z powodu kwaśnej demineralizacji struktury zębów oraz podrażnienia powierzchni błony śluzowej jamy ustnej58.

Ewolucjoniści twierdzą, że struktura zębów jest zbyt niedoskonała, aby inteligentny projekt stanowił wyjaśnienie jej powstania. Najnowsze badania nie pozostawiają jednak wątpliwości, że struktura ludzkiego szkliwa posiada niemalże mistrzowską budowę i jest doskonale dopasowana do warunków w jamie ustnej człowieka. Współcześnie wyjaśnienia odwołujące się do stylu życia człowieka, jego diety, zwłaszcza we wczesnych etapach życia, szkodliwych nawyków czy chorób najtrafniej tłumaczą powstające coraz częściej uszkodzenia zębów. Na podstawie obecnych badań strukturę szkliwa należy uznać za wynik projektu.

Julia Dziergacz

Stypendystka IV edycji konkursu stypendialnego Fundacji En Arche

 

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 7.6.2023

Przypisy

  1. Por. D. Leonard, Ewolucyjne ząbkowanie, „Świat Nauki” 2023, t. 377, nr 1, s. 9 [9–10].
  2. Por. tamże, s. 10.
  3. Por. np. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design” Claim Refuted, „Journal of Creation” 2020, Vol. 34, No. 1, s. 5–7 [dostęp 10 II 2023].
  4. Por. Z. Kmieć, Histologia i cytofizjologia zęba i jamy ustnej, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2007, s. 7.
  5. Por. tamże, s. 7.
  6. Por. A. Krocin, D. Dargiewicz, M. Grodner, Modelowanie w protetyce dentystycznej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s. 19.
  7. Por. tamże, s. 19.
  8. Por. tamże, s. 19–20.
  9. Por. Z. Kmieć, Histologia i cytofizjologia zęba, s. 10.
  10. Por. tamże, s. 10.
  11. Grand View Research [dostęp 15 II 2023].
  12. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 5.
  13. Niepublikowany wywiad telefoniczny z emerytowanym biologiem, profesorem Raymondem Starkweatherem z 22 września 2019 roku. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 5.
  14. Por. Protetyka stomatologiczna dla techników dentystycznych, red. E. Mierzwińska-Nastalska, A. Kochanek-Leśniewska, Protetyka stomatologiczna dla techników dentystycznych, PZWL, Warszawa 2017, s. 49.
  15. CAD/CAM – projektowanie wspomagane komputerowo (computer aided design, CAD), wytwarzanie wspomagane komputerowo  (computer aided manufacturing, CAM).
  16. Por. R.G Craig, Materiały stomatologiczne, tłum. E. Andrzejewska i in., Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008, s. 445.
  17. Por. L.S. Prott et al., Monolitihic Zirconia Crowns: Effect of Thickness Reduction on Fatigue Behavior and Failure Load, „The Journal of Advanced Prosthodontics” 2021, Vol. 13, No. 5, s. 272 [269–280], https://doi.org/10.4047/jap.2021.13.5.269.
  18. Por. J.P. Van Nieuwenhuysen et al., Long-term Evaluation of Extensive Restorations in Permanent Teeth, „Journal of Dentistry” 2003, Vol. 31, No. 6, s. 395–405, https://doi.org/10.1016/S0300-5712(03)00084-8.
  19. Por. P. Rodolpho et al., 22-Year Clinical Evaluation of the Performance of Two Posterior Composites With Different Filler Characteristics, „Dental Materials” 2011, Vol. 27, No. 10, s. 955–963, https://doi.org/10.1016/j.dental.2011.06.001.
  20. Por. P. Ugnar, The Trouble with Teeth, „Scientific American” 2020, Vol. 33, No. 4, s. 46 [44–49]  [dostęp 15 II 2023].
  21. Por. Z. Kmieć, Histologia i cytofizjologia zęba, s. 34.
  22. Por. tamże, s. 34.
  23. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 6; S. Varga et al., Maximum Voluntary Molar Bite Force in Subjects with Normal Occlusion, „European Journal of Orthodontics” 2011, Vol. 33, No. 4, s. 427–433, https://doi.org/10.1093/ejo/cjq097.
  24. Por. R. Frederick, The Hardest Tissue, „American Scientist” 2020 [dostęp 15 II 2023].
  25. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 6.
  26. Por. tamże, s. 6
  27. Por. P. Gilbert et al., The Hidden Structure of Human Enamel, „Nature Communications” 2019, Vol. 10, numer artykułu 4383, https://doi.org/10.1038/s41467-019-12185.
  28. Por. R. Frederick, The Hardest Tissue [dostęp 15 II 2023].
  29. Por. P. Gilbert (w rozmowie z R. Frederickiem), The Hardest Tissue [dostęp 15 II 2023].
  30. M. Buehler (w rozmowie z R. Frederickiem), The Hardest Tissue [dostęp 15 II 2023].
  31. Tamże.
  32. Por. tamże.
  33. Por. tamże.
  34. Por. S. Majewski, M. Pryliński, Materiały i technologie współczesnej protetyki stomatologicznej, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2013, s. 81.
  35. Por. R. Frederick, The Hardest Tissue.
  36. Por. tamże.
  37. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 6.
  38. Por. G.A. Scardina, P. Messina, Good Oral Health and Diet, „Journal of Biomedicine and Biotechnology” 2012, Vol. 2012, numer artykułu 720692, https://doi.org/10.1155/2012/720692.
  39. Por. tamże, s. 1.
  40. Por. A. Lussi, T. Jaeggi, S. Jaeggi-Schärer, Prediction of the Erosive Potential of Some Beverages „Caries Research” 1995, Vol. 29, No. 5, s. 349–354, https://doi.org/10.1159/000262091.
  41. Por. B. Thomas, Do Our Wisdom Teeth Show Poor Design?, „Institute for Creation Research” 2020 [dostęp 13 IV 2023].
  42. Por. J. Bergman, Are Wisdom Teeth (Third Molars) Vestiges of Human Evolution?, „Journal of Creation” 1998, Vol. 12, No. 3, s. 297–304 [dostęp 13 IV 2023].
  43. P. Ugnar, The Trouble with Teeth, s. 49.
  44. B. Thomas, Do Our Wisdom Teeth Show Poor Design.
  45. Por. tamże.
  46. Por. B. Thomas, Surviving Exhibit: Science or Indoctrination?, „Institute for Creation Research” 2008 [dostęp 13 IV 2023].
  47. Por. J. Bergman, The ”Poor Tooth Design”, s. 6–7.
  48. Por. M. Monda et al., Oral Manifestations of Eating Disorders in Adolescent Patients. A Review, „European Journal of Paediatric Dentistry” 2021, Vol. 22, No. 2, s. 156 [155–158], https://doi.org/10.23804/ejpd.2021.22.02.13.
  49. Por. M.M. Uhlen et al., Self-induced Vomiting and Dental Erosion – a Clinical Study, „BMC Oral Health” 2014, Vol. 14,  numer artykułu 927, https://doi.org/10.1186/1472-6831-14-92.
  50. Por. J. Bergman, The „Poor Tooth Design”, s. 6–7.
  51. Por. tamże, s. 7.
  52. Por. M. Kuhn, J.Ch. Türp, Risk Factors for Bruxism, „Swiss Dental Journal” 2018, Vol. 128, No. 2, s. 119 [118–124], PMID: 29533049 [dostęp 1 III 2023].
  53. Por. S. Mitchell, ”The ‘Poor Tooth Design’ Claim Refuted” (Letters to the Editor), „Journal of Creation” 2020, Vol. 34, No. 2, s. 54 [dostęp 14 IV 2023].
  54. Por. tamże s. 54.
  55. Por. tamże s. 54.
  56. Por. J. Bergman, The „Poor Tooth Design”, s. 7.
  57. Por. T. Jayasinghe et al., Protein Intake and Oral Health in Older Adults – A Narrative Review, „Nutrients” 2022, Vol. 14, numer artykułu. 4478, https://doi.org/10.3390/nu14214478.
  58. Por. tamże.

Literatura:

1.    Bergman J., Are Wisdom Teeth (Third Molars) Vestiges of Human Evolution?, „Journal of Creation” 1998, Vol. 12, No. 3, s. 297–304 [dostęp 13 IV 2023].

2.     Bergman J., The ”Poor Tooth Design” Claim Refuted, „Journal of Creation” 2020, Vol. 34, No. 1, s. 5–7 [dostęp 10 II 2023].

3.     Craig R.G., Materiały stomatologiczne, tłum. E. Andrzejewska i in., Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2008.

4.     Frederick R., The Hardest Tissue, „American Scientist” 2020 [dostęp 15 II 2023].

5.   Gilbert P. et al., The Hidden Structure of Human Enamel, „Nature Communications” 2019, Vol. 10, numer artykułu 4383, https://doi.org/10.1038/s41467-019-12185.

6.   Grand View Research, Dental Crowns And Bridges Market Size, Share & Trends Analysis Report By Material (Titanium, Zirconium), By Price (Premium, Value, Discounted), By Region, And Segment Forecasts, 2019 – 2026 [dostęp 15 II 2023].

7.    Jayasinghe T. et al., Protein Intake and Oral Health in Older Adults – A Narrative Review, „Nutrients” 2022, Vol. 14, numer artykułu 4478, https://doi.org/10.3390/nu14214478.

8.     Kmieć Z., Histologia i cytofizjologia zęba i jamy ustnej, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2007.

9.   Krocin A., Dargiewicz D., Grodner M., Modelowanie w protetyce dentystycznej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

10.  Kuhn M., Türp J.Ch., Risk Factors for Bruxism, „Swiss Dental Journal” 2018, Vol. 128, No. 2, s. 118–124 [dostęp 1 III 2023].

11.  Leonard D., Ewolucyjne ząbkowanie, Świat Nauki” 2023, t. 377, nr 1, s. 9–10.

12.  Lussi A., Jaeggi T., Jaeggi-Schärer S., Prediction of the Erosive Potential of Some Beverages, „Caries Research” 1995, Vol. 29, No. 5, s. 349–354, https://doi.org/10.1159/000262091.

13.  Majewski S., Pryliński M., Materiały i technologie współczesnej protetyki stomatologicznej, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2013.

14.  Mitchell S., ”The ‘Poor Tooth Design’ Claim Refuted” (Letters to the Editor), „Journal of Creation” 2020, Vol. 34, No. 2, s. 54 [dostęp 14 IV 2023].

15.  Monda M. et al., Oral Manifestations of Eating Disorders in Adolescent Patients. A Review, „European Journal of Paediatric Dentistry” 2021, Vol. 22, No. 2, s. 155–158, https://doi.org/10.23804/ejpd.2021.22.02.13.

16.  Protetyka stomatologiczna dla techników dentystycznych, red. E. Mierzwińska-Nastalska, A. Kochanek-Leśniewska, Protetyka stomatologiczna dla techników dentystycznych, PZWL, Warszawa 2017.

17.  Prott L.S. et al., Monolitihic Zirconia Crowns: Effect of Thickness Reduction on Fatigue Behavior and Failure Load, „The Journal of Advanced Prosthodontics” 2021, Vol. 13, No. 5, s. 269–280, https://doi.org/10.4047/jap.2021.13.5.269.

18.  Rodolpho P. et al., 22-Year Clinical Evaluation of the Performance of Two Posterior Composites With Different Filler Characteristics, „Dental Materials” 2011, Vol. 27, No. 10, s. 955–963, https://doi.org/10.1016/j.dental.2011.06.001.

19.  Scardina G.A., Messina P., Good Oral Health and Diet, „Journal of Biomedicine and Biotechnology” 2012, Vol. 2012, numer artykułu 720692, https://doi.org/10.1155/2012/720692.

20.  Thomas B., Do Our Wisdom Teeth Show Poor Design?, Institute for Creation Research 2020 [dostęp 13 IV 2023].

21.  Thomas B., Surviving Exhibit: Science or Indoctrination?, Institute for Creation Research 2008 [dostęp 13 IV 2023].

22.  Uhlen M.M. et al., Self-induced Vomiting and Dental Erosion – a Clinical Study, „BMC Oral Health” 2014, Vol. 14, numer artykułu 92, https://doi.org/10.1186/1472-6831-14-92.

23.  Ungar P.S, The Trouble with Teeth, „Scientific American” 2020, Vol. 322, No. 4, s. 44–49 [dostęp 15 II 2023].

24.  Van Nieuwenhuysen J.P. et al., Long-term Evaluation of Extensive Restorations in Permanent Teeth, „Journal of Dentistry” 2003, Vol. 31, No. 6, s. 395–405, https://doi.org/10.1016/S0300-5712(03)00084-8.

25.  Varga S. et al., Maximum Voluntary Molar Bite Force in Subjects with Normal Occlusion, „European Journal of Orthodontics” 2011, Vol. 33, No. 4, s. 427–433, https://doi.org/10.1093/ejo/cjq097.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *