Teoria w kryzysie? Przedefiniowanie naukiCzas czytania: 6 min

Od redakcji Evolution News & Science Today: Zasmuciła nas wiadomość o śmierci naszego przyjaciela i kolegi, ikonoklastycznego biologa¹ Jonathana Wellsa. Składając mu hołd, przedstawiamy niektóre jego artykuły. Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowaną część rozdziału opublikowanego w książce The Comprehensive Guide to Science and Faith: Exploring the Ultimate Questions About Life and the Cosmos [Wyczerpujący przewodnik po nauce i wierze. Rozważania dotyczące podstawowych pytań o życie i kosmos] i ukazuje się jako drugi w serii.

W opublikowanej w 1962 roku książce Struktura rewolucji naukowych² filozof nauki Thomas S. Kuhn zauważył, że rewolucjom naukowym często towarzyszą dyskusje o „standardach odróżniających rzeczywiste rozwiązania naukowe od metafizycznych spekulacji, gier słownych czy wprawek matematycznych”³. Newtonowska teoria grawitacji spotkała się z oporem, ponieważ „grawitacja, zinterpretowana jako »wrodzone przyciąganie« między każdymi dwiema cząstkami materii, była równie tajemniczą jakością”, jak przyjmowana w średniowieczu „naturalna tendencja do spadania”⁴. Krytycy teorii Newtona twierdzili, że nie ma ona charakteru naukowego, a „jej odwoływanie się do sił wrodzonych cofnie naukę do mrocznych wieków średniowiecza”⁵.

Setki lat później niektórzy naukowcy twierdzili, że teoria Wielkiego Wybuchu nie jest koncepcją naukową. W 1938 roku niemiecki fizyk Carl F. von Weizsäcker wygłosił wykład, w którym przywołał względnie nową ideę, że nasz Wszechświat powstał w wyniku Wielkiego Wybuchu. Bardzo rozwścieczyło to słynnego chemika fizycznego Walthera Nernsta, który przysłuchiwał się wykładowi. Weizsäcker napisał później:

[Nernst] powiedział, że pogląd, iż Wszechświat może mieć jakiś wiek, jest nienaukowy. Początkowo nie rozumiałem, o co mu chodzi. Wyjaśnił, że nieskończone trwanie Wszechświata stanowi podstawowy element całej myśli naukowej, a zaprzeczanie temu byłoby równoznaczne z podważeniem fundamentów nauki. Ten pomysł bardzo mnie zdziwił i postawiłem zarzut, że hipotezy tworzone na podstawie wskazówek podsuwanych przez doświadczenie mają charakter naukowy, a idea wieku Wszechświata stanowi taką właśnie hipotezę. On zaś odpowiedział, że nie możemy formułować hipotez naukowych, które podważają fundamenty nauki⁶.

Weizsäcker doszedł do wniosku, że reakcja Nernsta świadczy o przyjmowaniu przez niego „głęboko irracjonalnego” przekonania, że „świat zajął miejsce Boga i bluźnierstwem jest zaprzeczanie Boskim atrybutom świata”⁷.

Czy teoria inteligentnego projektu jest naukowa?

Teorii inteligentnego projektu również stawiano zarzut, że jest nienaukowa. W 2004 roku przewodniczący American Society for Cell Biology Harvey Lodish napisał, że teoria inteligentnego projektu „nie jest naukowa”, ponieważ „tworzących [jej] podstawę idei […] nigdy nie przetestowano za pomocą żadnych badań naukowych ani w żadnej recenzowanej literaturze”⁸. W 2005 roku Amerykańskie Towarzystwo Astronomiczne oświadczyło, że „teoria inteligentnego projektu nie podpada pod podstawową definicję idei naukowej: jej zwolennicy nie przedstawiają testowalnych hipotez ani nie przywołują danych empirycznych na potwierdzenie swoich poglądów”⁹. Natomiast Biophysical Society przyjęło politykę, zgodnie z którą „tym, co odróżnia teorie naukowe” od teorii inteligentnego projektu, „jest metoda naukowa polegająca na dokonywaniu obserwacji i przeprowadzaniu dedukcji”. A ponieważ teoria inteligentnego projektu „nie opiera się na metodzie naukowej”, to „nie należy do dziedziny nauki”¹⁰.

Zawarte w powyższych oświadczeniach twierdzenia na temat danych empirycznych i recenzowanej literatury są fałszywe. Niemniej oświadczenia te uzmysławiają nam, że krytycy teorii inteligentnego projektu, podobnie do krytyków teorii Newtona i teorii Wielkiego Wybuchu, sądzą, iż ten nowy paradygmat nie jest naukowy.

Niektórzy prodarwinowscy autorzy argumentowali, że teoria inteligentnego projektu jest wręcz antynaukowa. W 2006 roku filozof Niall Shanks napisał, że „aktualnie w Stanach Zjednoczonych religijni ekstremiści toczą wojnę kulturową, żywiąc nadzieję, że cofną zegar nauki do czasów średniowiecza. […] Główną bronią w tej wojnie jest […] teoria inteligentnego projektu”¹¹. W 2008 roku biolog i autor podręczników Kenneth R. Miller stwierdził, że „prawdziwym wrogiem ruchu inteligentnego projektu jest racjonalizm epoki Oświecenia, który dał początek nauce w znanej nam postaci”¹². Jeśli teoria inteligentnego projektu zwycięży – napisał – to „współczesna era dobiegnie końca”¹³. Według Millera stawką „jest nie co innego niż naukowa dusza Ameryki”¹⁴.

Inna definicja nauki

To prawda, że teoria inteligentnego projektu podpada pod definicję nauki odmienną od definicji używanej przez prodarwinowskich naukowców. Według tych ostatnich nauka to przedsięwzięcie polegające na poszukiwaniu naturalistycznych wyjaśnień dla każdego zjawiska. Tylko materialne obiekty i siły uważa się za rzeczywiste, a takie byty, jak pozaludzki umysł (który musiałby być przyczyną inteligentnego projektu w przyrodzie), uznawane są za nierzeczywiste. W ramach nauki darwinowskiej wszystkie świadectwa, które zdają się wskazywać na inteligentny projekt, są ignorowane bądź wykluczane. W 1999 roku pewien biolog napisał na łamach „Nature”, że „nawet gdyby wszystkie dane wskazywały na inteligentnego projektanta, taką hipotezę wyklucza się z nauki, ponieważ nie ma charakteru naturalistycznego”¹⁵. Jednak w świetle paradygmatu teorii inteligentnego projektu nauka podąża za danymi empirycznymi, dokądkolwiek one prowadzą. W ujęciu Kuhna takie dysputy o naturze nauki są charakterystyczne dla rewolucji naukowych.

Jonathan Wells

Oryginał: Theory in Crisis?: Redefining Science, „Evolution News & Science Today” 2023, September 26 [dostęp: 11 XII 2024].

Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan

Literatura: