Pytanie do zwolenników teorii wieloświata: na czym, jeśli nie na danych empirycznych, ma się opierać nauka?Czas czytania: 15 min

Filozof religii Mary-Jane Rubenstein w swoim artykule na stronie „Nautilus” pyta: „Dlaczego Wszechświat jest tak doskonale dostosowany do naszego istnienia?”¹. I odpowiada:

Moglibyśmy powiedzieć, że tak po prostu jest, ale jest to najsłabsza z odpowiedzi, jaką można udzielić. Gdyby stałe przyrody były choć nieznacznie inne, to nie byłoby nas tutaj i nie moglibyśmy zadać tego pytania. Natomiast najtrafniejsza odpowiedź graniczy z teizmem: wielkość stałej kosmologicznej jest tak niesamowicie mała, że musi być ona dziełem boskiego projektanta².

Rubenstein nie jest bynajmniej zwolenniczką owej „najtrafniejszej odpowiedzi”³, ale wskazuje na ideę kosmicznego panteizmu, który jest ściśle związany z teorią wieloświata⁴.

Kiedy świadectwa naukowe sugerują coś innego, niż to, w co niektórzy ludzie chcieliby wierzyć, wówczas osoby te uciekają się do podważania owych świadectw. W nauce ta strategia jest wyjątkowo kłopotliwa. Zapewne pamiętamy slogan, który ponad pół wieku temu spopularyzował Carl Sagan, by zdyskredytować cudy: „Nadzwyczajne twierdzenia wymagają nadzwyczajnych świadectw”. Nie sprawdza się to jednak w tym przypadku. Jak pisze David Deming w czasopiśmie „Philosophia”: „Nadzwyczajne świadectwa nie stanowią osobnej kategorii świadectw – to nadzwyczajnie duża liczba obserwacji”⁵. Dostrojenie naszego Wszechświata do tego, by zaistniało życie, bez trudu spełnia ten wymóg⁶.

Michael N. Keas w podsumowaniu swojego artykułu na łamach „Synthese” zaprezentował dwanaście wyznaczników dobrej teorii naukowej. Są to: „zgodność z empirią, adekwatność przyczynowa, głębia wyjaśnień, zgodność wewnętrzna, wewnętrzna koherencja, uniwersalna koherencja, piękno, prostota, unifikacja, trwałość, płodność i stosowalność”⁷.

Teoria wieloświata spełnia wymaganie adekwatności przyczynowej, ale z konieczności odbywa się to kosztem zgodności z empirią (odrzuca się tutaj znaczenie danych empirycznych). Teoria ta może także zaproponować głębię wyjaśnień, ale jedynie dlatego, że nie przywiązuje się tutaj wagi do zgodności czy koherencji. Umożliwia unifikację tylko dlatego, że odrzuca znaczenie kryterium stosowalności (byty, o których mówi ta koncepcja, istnieją lub nie – a to, czy istnieją, jest bez znaczenia). Teoria wieloświata jawi się jako próba rozpowszechniania alternatywnego ujęcia nauki. Charakteryzują ją cechy bardzo odmienne od tych, które są właściwe tradycyjnym, dobrym teoriom naukowym – dlatego może ona odnieść sukces tylko poprzez wykluczenie standardowych wyznaczników.

Nie jest tak, że celem zwolenników teorii wieloświata jest podważanie znaczenia świadectw empirycznych. W przypadku tej koncepcji po prostu nie ma świadectw, które przemawiają na jej rzecz. Jej entuzjaści dążą raczej do pokazania, że świadectwa, których używa się w innych naukach, nie powinny mieć znaczenia w kosmologii. Wmawia się nam przecież, że teoria strun, choć niepotwierdzona, jest użyteczna („Quanta Magazine”)⁸. Supersymetria to piękna idea, której brakuje jedynie świadectw na jej prawdziwość („The Economist”)⁹. Jeżeli chodzi o teorię wieloświata, to sprawa jest już przesądzona („ScienceBlogs”)¹⁰.

Warto powtórzyć: orędownicy tej teorii nie sugerują jedynie, żebyśmy zaakceptowali niewiarygodne świadectwa. Oni chcą, abyśmy odwrócili się od danych empirycznych jako kluczowych kryteriów akceptacji ich teorii. Oto kilka strategii, które stosują, by to osiągnąć:

Podważanie znaczenia testowalności. W swoim artykule dla „Aeon” filozof nauki Massimo Pigliucci pyta wprost: Czy nauka musi być testowalna, tak jak to się dzieje od czasów Galileusza? „Czy stoimy u progu powstania całkowicie nowej nauki, czy zostanie to tylko zapamiętane jako chwilowy zastój w naukowym rozwoju?”¹¹. Tak czy inaczej, wiele osób dziś opowiada się za „nauką nieempiryczną”¹². Jeśli nowe podejście się przyjmie, to zastój może wcale nie być chwilowy. Jak twierdzą Natalie Wolchover i Peter Byrne w tekście dla „Quanta Magazine”: „Testowanie hipotezy wieloświata wymaga sprawdzenia, czy nasz Wszechświat ze statystycznego punktu widzenia jest typowy pośród nieskończoności innych wszechświatów. Jednak nieskończoność nie idzie w parze ze statystyką”¹³. Zgodnie z takim podejściem teoria strun, która wielokrotnie nie zdawała testów empirycznych¹⁴, wciąż pozostaje ważną dziedziną kosmologii, ponieważ ma pewien „niesłabnący matematyczny urok, który mógłby ujednolicić fizykę”¹⁵. Jednak ta ujednolicona fizyka nie wydaje się być utworzona na fundamencie danych empirycznych.

Podważenie kryterium falsyfikowalności. Karl R. Popper (1902–1992) sformułował kryterium falsyfikowalności¹⁶, zgodnie z którym dana teoria jest naukowa, jeżeli występują świadectwa empiryczne mogące ją obalić. Jeśli dana teoria jest na tyle ogólna, że jest zgodna z każdym zakresem danych, bądź wciąż jest modyfikowana, aby uzyskać zgodność z podważającymi ją świadectwami, to nie jest naukowa. Popper był pod wrażeniem teorii Alberta Einsteina, ponieważ świadectwa empiryczne mogły ją obalić, jednak tak się nie stało. W 2014 roku kosmolodzy George Ellis i Joe Silk ostrzegali, cytując Poppera, że niektórzy z ich współpracowników zaczęli jawnie twierdzić, że „jeśli jakaś teoria jest wystarczająco elegancka i użyteczna, to nie musi być testowana eksperymentalnie. W takim przypadku można zerwać ze stuleciami filozoficznej tradycji definiowania wiedzy naukowej jako przedsięwzięć empirycznych”¹⁷. Z ich obawami zgadza się fizyk teoretyczny Carlo Rovelli. Kiedy dziennikarz naukowy John Horgan zapytał go: „Czy teorie wieloświata i teorie grawitacji kwantowej zasługują na to, by traktować je poważnie, jeśli nie można ich sfalsyfikować?”, Rovelii odpowiedział wprost: „Nie”¹⁸. Jednak staje się coraz bardziej jasne, że obrońcy Poppera, jak Ellis, Silk, Horgan i Rovelii (jak również Peter Woit i Sabine Hossenfelder¹⁹) są coraz bardziej ignorowani jako budzący wątpliwości „Popperazzi”²⁰ i nazywani „żandarmerią falsyfikowalności”²¹, bo tak bardzo się martwią, że ich współpracownicy ulegają „myśleniu życzeniowemu”²². I rzeczywiście – jeśli pozbędziemy się tradycyjnych kryteriów nauki, to jak mamy w ogóle odróżnić myślenie życzeniowe od bezpośredniego żądania publicznego poparcia?

Aby doszło do rewolucji, nowi kosmologowie muszą wykorzenić wieloletnie zasady, jak choćby brzytwę Ockhama. Filozof scholastyk William Ockham (1285–1347/49) rozpowszechnił ideę głoszącą, że powinno się odrzucać elementy, które nie są kluczowe dla danego wyjaśnienia. Przytoczony wyżej pogląd Jasona Rosenhouse’a o „przesądzonej sprawie” w kwestii wieloświata jest atakiem na Ockhamowską brzytwę: „To ludzie, którzy uważają, że jest tylko jeden Wszechświat, powinni się tłumaczyć. Zwolennicy wieloświata po prostu sugerują, że cokolwiek stworzyło nasz Wszechświat – czy to fluktuacja kwantowa, czy coś innego – stworzyło również inne wszechświaty”²³. Ale to tak, jakby twierdzić, że cokolwiek stworzyło konie, stworzyło również jednorożce.

Niektórzy ludzie udają, że nie rozumieją (albo rzeczywiście nie pojmują), co oznacza brzytwa Ockhama. Doktorant fizyki na Harvardzie Tom Rudelius pisze w swoim artykule dla „Harvard Ichthus”, że brzytwa Ockhama nie może „odciąć” ideę wieloświata, ponieważ zasada Ockhama „nie zakłada, że najprostsza idea jest zazwyczaj tą właściwą – mówi, że to najprostsze wyjaśnienie jest zazwyczaj tym właściwym”²⁴. W swoim tekście na „Uncommon Descent” Barry Arrington odpowiada:

Tak, brzytwa Ockhama jest często upraszczana do stwierdzenia, że „najprostsze wyjaśnienie jest zazwyczaj tym właściwym”, jednak nie jest to klasyczne sformułowanie, w którym mowa o mnożeniu zbędnych „bytów”.

I teraz zadajmy sobie pytanie: czy jest możliwe większe mnożenie bytów niż teoria wieloświata? Jeśli „nieskończone wszechświaty” to nie zbędne mnożenie bytów, to cóż innego miałoby nim być?²⁵

Tak czy inaczej, idea wieloświata przyjmuje się coraz bardziej. Niedawno dowiedzieliśmy się, że fizycy mogą wyjaśnić teorię kwantową poprzez odrzucenie brzytwy Ockhama²⁶. Ciężko sobie wyobrazić coś, czego nie dałoby się w ten sposób wytłumaczyć.

Tymczasem szeroko rozpowszechnione i wątpliwe przekonania prowadzą do wojny kosmologii z danymi empirycznymi – na przykład poprzez wykluczenie rzeczowej analizy danych.

Teoria naukowa powstaje na podstawie ogromu świadectw empirycznych. Zgodnie z oświadczeniem National Academy of Sciences termin „teoria” oznacza „kompleksowe wyjaśnienie jakiegoś aspektu przyrody, które jest potwierdzone przez szeroki zbiór danych”²⁷. Ach, gdyby tylko tak było. Teorie strun²⁸ i wieloświata²⁹ nie mają nic wspólnego z danymi empirycznymi.

National Academy of Sciences wystosowała zbiorowe oświadczenie na temat „teorii” w odniesieniu do ewolucji. Przyjęcie zwłaszcza darwinowskiej ewolucji, która jest promowana i broniona niczym dogmat, zapewne zmiękczyło opinię publiczną, na skutek czego ludzie zaczęli akceptować inne naukowe twierdzenia – takie, w których gorliwość już dawno stała się ważniejsza niż świadectwa empiryczne³⁰. Warto zauważyć, że nawet język darwinizmu wkrada się w ramy tej oderwanej od faktów kosmologii. Mówi się nam, że „można zastosować kosmiczną wersję darwinowskiego doboru naturalnego – zgodnie z tym ujęciem najczęściej występujące wszechświaty to te, w których panują najlepsze warunki do powstawania czarnych dziur”³¹. Gdzie indziej czytamy, że nie powinniśmy rozważać takiej idei wieloświata, jeżeli przyjmiemy ewolucję praw natury³². Ciężko sobie wyobrazić, jakie szkody wyrządziłoby to naszemu rozumieniu praw przyrody, gdybyśmy mieli przyjąć, że mogą one ewoluować – ale pomińmy to. Słyszymy również, że „reguła »przetrwania najlepiej przystosowanych« wykracza poza biologię ewolucyjną” i obejmuje mechanikę kwantową³³. Na pocieszenie możemy przynajmniej powiedzieć, że współcześnie wartość eksplanacyjna staje się ważniejsza w biologii aniżeli obrona darwinizmu³⁴. W takiej sytuacji darwinistom zapewne odpowiada współczesna teoria wieloświata. Jest im ona na rękę.

Nauka w swej istocie jest przedsięwzięciem samokorygującym. Bardziej wiarygodną ocenę tej sytuacji przedstawia Douglas Allchin z Centrum Filozofii Nauki w Minnesocie:

Po pierwsze, niektóre błędy trwają całe stulecia i nikt ich nie zauważa. Po drugie, zdaje się, że niektóre błędy zostają poprawione przez zbieg okoliczności, a nie w wyniku metodologicznej weryfikacji. Po trzecie, część błędów została „poprawiona” w wyniku serii kolejnych błędów, które nie były w stanie skutecznie naprawić źródła pierwotnego błędu. Po czwarte, niektóre błędy sprzyjały powstaniu kolejnych poważnych błędów, choć wyjściowy błąd nie został zauważony. I w końcu, niektóre poprawki błędnych teorii zostały odrzucone, kiedy je po raz pierwszy zaprezentowano. We wszystkich tych przypadkach naukowcom nie udawało się na czas wykryć i naprawić błędów – nie działał żaden samokorygujący mechanizm. Ta perspektywa historyczna pokazuje wyraźnie, że poprawianie błędów w nauce wymaga poznawczego wysiłku. Potrzebujemy głębszego zrozumienia błędów poprzez powstającą dziedzinę ich analizy³⁵.

Zdolność do samoistnego poprawiania swoich błędów to tak naprawdę wybór moralny człowieka, który zasadniczo nie jest przypisany do jakiegokolwiek przedsięwzięcia. Jeśli jakiś badacz opowiada się za teorią wieloświata z powodów filozoficznych, nieopartych na danych empirycznych, to nie mamy co oczekiwać, że sam z siebie poprawi swój błąd.

Konsensus w nauce powinien zostać przyjęty, ponieważ opiera się na wiedzy współdzielonej. To podejście skierowane jest do osób, które chcą uniknąć konfliktu. Konsensus z pewnością może być oparty na współdzielonej wiedzy, jednak może opierać się również na współdzielonej ignorancji czy interesowności. Jak zauważył Boaz Miller na łamach „Synthese”:

Istnienie zgody w danej społeczności badaczy jest warunkowe i mogą oni nie osiągnąć porozumienia z wielu powodów, takich jak walka ze wspólnym przeciwnikiem czy współdzielone uprzedzenia. Konsensus naukowy sam w sobie niekoniecznie oznacza istnienie wiedzy dzielonej przez członków społeczności, która przyjęła dany konsensus³⁶.

W końcu słowo „konsensus” znaczy jedynie „dzielony”. Przesłania, które głoszą członkowie danej grupy, jakkolwiek wybitni i prominentni by byli, będą brzmiały tak samo dla laika – bez względu na to, co tak naprawdę trzyma daną grupę razem.

Nauka postmodernistyczna to nie chwilowy epizod²⁹. To część ogólnej tendencji umniejszania znaczenia faktów, danych empirycznych i prawdy na rzecz tego, jak dana idea zostanie przedstawiona i przyjęta. Co więcej, ci orędownicy nowej nauki dysponują potężną bronią, która przebija wszelkie próby oporu: właściwe postrzeganie rzeczywistości i tak nie jest cechą ludzkiego poznania. Astrofizyk Adam Frank stwierdził podczas audycji w NPR, że uważa logikę – taką, jaką proponuje kognitywista Donald Hoffman – za „ekscytującą i potencjalnie atrakcyjną”, choć prawdopodobnie „błędną”³⁷.

Ale chwila! Dlaczego logika Hoffmana miałaby być błędna? Jeśli naturaliści mają rację co do pochodzenia Wszechświata, to logika nie może być ani poprawna, ani błędna. Wszyscy jesteśmy zwierzętami, a zwierzęta nigdy się nie mylą. Można też na to spojrzeć inaczej – w kategorii absurdu. Jak mówi Cathal O’Connell, cytując książkę Davida Wallace’a The Emergent Multiverse [Emergentny Wszechświat]: „wykształciliśmy nasze poczucie absurdu w drodze ewolucji, aby móc przeżyć na afrykańskich sawannach. Wszechświat nie ma obowiązku się do niego dostosowywać”³⁸. A to prowadzi nas do rozważenia równoległych zjawisk w badaniach nad ludzką świadomością³⁹.

Denyse O’Leary

Oryginał: Question for Multiverse Theorists: To What Can Science Appeal if Not Evidence?, „Evolution News & Science Today” 2017, September 7 [dostęp 9 VI 2021].

Przekład z języka angielskiego: Dariusz J. Skotarek

Źródło zdjęcia: Wikipedia

Ostatnia aktualizacja strony: 09.06.2021

Literatura: