Alfred Russel Wallace jako teoretyk projektuCzas czytania: 21 min

Alfred Russel Wallace (1823–1913) był walijskim przyrodnikiem, podróżnikiem i kolekcjonerem okazów przyrodniczych. Jest on znany głównie z tego, że niezależnie od Karola Darwina (1809–1882) sformułował teorię ewolucji drogą doboru naturalnego.

Wallace został ewolucjonistą w 1845 roku, kiedy przeczytał anonimowo opublikowaną książkę Vestiges of the Natural History of Creation [Ślady naturalnej historii stworzenia], autorstwa, jak się później okazało, Roberta Chambersa (1802–1871)¹. Dziesięć lat później Wallace napisał swój pierwszy artykuł, w którym opowiedział się za zmiennością gatunków. Walijski przyrodnik, podobnie jak Darwin, był pod dużym wrażeniem poglądów Charlesa Lyella (1797–1875) wyrażonych w książce Principles of Geology [Zasady geologii]. Lyell twierdził, że skorupa Ziemi ulega powolnym przekształceniom pod wpływem procesów geologicznych. Wallace doszedł do wniosku, że proces powolnych zmian nie dotyczy tylko geologii, ale także przyrody ożywionej. Pisał, że zmiany warunków środowiskowych wywierają nieustanną presję na organizmy, w budowie których zachodziły stopniowe transformacje, a ich nagromadzenie prowadziło do zmian, które współczesny biolog ewolucyjny określiłby mianem makroewolucyjnych:

[…] życie organiczne na Ziemi przechodziło odpowiednie modyfikacje w zależności od zmian środowiskowych. Choć modyfikacje te miały charakter stopniowy, to ich efekty były całkowite — po pewnym czasie żaden gatunek nie zachował się w swojej uprzedniej formie. Wydaje się, że całkowite przeobrażenie form życia miało miejsce wielokrotnie².

Wallace pisał o naturalnym następstwie gatunków, czyli twierdził, że organizmy żyjące współcześnie wywodzą się z tych, które istniały w przeszłości:

Obecny stan świata organicznego jest w konsekwencji wyraźnym skutkiem naturalnego procesu stopniowego wymierania i pojawiania się gatunków wywodzących się z tych, które istniały w poprzednich okresach geologicznych³.

W 1855 roku Wallace nie wiedział jeszcze, jak przebiega proces powstania nowych gatunków, ale był przekonany, że życie na Ziemi jest połączone „naturalnymi łańcuchami pokrewieństwa”⁴. Twierdził zatem, że gatunki nie powstają niezależnie, ale wywodzą się jedne z drugich⁵.

Na początku 1858 roku Wallace przebywał na wyspie Ternate i tam, podczas gorączki będącej skutkiem malarii, nagle przypomniał sobie poglądy Thomasa Malthusa (1766–1834)⁶, po czym w jego umyśle pojawiła się idea doboru naturalnego⁷. Wallace napisał wówczas tekst zatytułowany O dążności odmian do nieograniczonego odbiegania od typu pierwotnego, który następnie wysłał Darwinowi z nadzieją, że ten zdecyduje, czy nadaje się do publikacji⁸. Na początku lipca 1858 roku na spotkaniu Towarzystwa Linneuszowego doszło do słynnego odczytu, w czasie którego Lyell i Joseph D. Hooker (1817–1911) przedstawili fragmenty niepublikowanego wówczas szkicu Darwina z roku 1844 i treść załącznika listu do Asy Graya (1810–1888) z 5 września 1857 roku oraz esej Wallace᾽a⁹. Po tym spotkaniu Darwin został uznany za twórcę teorii ewolucji drogą doboru naturalnego. Zwrócono również uwagę na poglądy Wallace’a, ale podkreślano, że palma pierwszeństwa należy się Darwinowi.

Według powszechnej opinii teorie zaproponowane przez Darwina i Wallace’a były niemal identyczne − takie przekonanie posiadał sam autor O powstawaniu gatunków. Jednakże analizy tekstów XIX-wiecznych przyrodników prowadzą do wniosków, że istniały między nimi poważne różnice¹⁰.

Darwin pisał, że budowa fizyczna zwierząt jest skutkiem działania nie tylko doboru naturalnego, ale także doboru płciowego. To dlatego paw posiada pięknie przyozdobiony ogon, aby zwrócić uwagę samicy, a w konsekwencji przekazać potomstwu podobną skłonność, która jednocześnie utrudni ucieczkę przed lokalnymi drapieżnikami; dlatego też niektóre ptaki posiadają jaskrawe pióra czy zdolność wydobywania dźwięków przypominających śpiew, która jednocześnie stanowi dla nich zagrożenie; dlatego też jeleń został uposażony w rozłożyste poroże¹¹, a kogut w ostrogi, aby prowadzić walkę o samicę. Dobór płciowy był dla Darwina na tyle ważnym zagadnieniem, że poświęcił mu osobną książkę¹². Inaczej rzecz wyglądała w przypadku poglądów Wallace᾽a, który w roku 1858 nie zdawał sobie sprawy z jego występowania i wzbraniał się przed przyjęciem tego poglądu także po lekturze O powstawaniu gatunków¹³. Kiedy Wallace napisał, że był „bardziej darwinowski niż sam Darwin”, miał na myśli, iż proces powstawania nowych gatunków sprowadzał jedynie do doboru naturalnego¹⁴.

Ważniejsza różnica między poglądami Darwina i Wallace᾽a dotyczyła jednak zakazu odwoływania się do przyczyn nadnaturalnych i celowościowych. W czasie podróży dookoła świata Darwin odrzucił pogląd o wyjaśnianiu zjawisk przyrodniczych przez odwołania do cudownych interwencji stwórczych. W jednym z notatników napisał, że największe pytanie, na które powinien odpowiedzieć sobie każdy przyrodnik, brzmi: „Jakie są prawa życia?”¹⁵. W późniejszych latach pisał wprost, że teoria ewolucji drogą doboru naturalnego nie przedstawiałaby naukowo żadnej wartości, gdyby wymagała nadnaturalnych dodatków:

Gdybym był przekonany, że teoria doboru naturalnego potrzebuje takich dodatków, odrzuciłbym ją jako bzdurę […] nie dałbym grosza za teorię doboru naturalnego, gdyby wymagała ona cudownych dodatków, na jakimkolwiek etapie jej opracowania¹⁶.

Dużo myślałem nad tym, co mówisz o konieczności nieustannej interwencji siły stwórczej. Nie potrafię tej konieczności dostrzec, a przyjęcie jej czyniłoby – według mnie – teorię doboru naturalnego bezwartościową¹⁷.

Darwin w Autobiografii nawiązał do argumentacji Williama Paleya (1743–1805), którą tak się wcześniej zachwycał, i wprost wykluczył możliwość teleologicznej interpretacji procesów zachodzących w przyrodzie:

Stary, przytaczany przez Paleya, argument o celowości w przyrodzie, który dawniej wydawał mi się tak przekonywający, upada obecnie z chwilą odkrycia prawa doboru naturalnego. Nie możemy już dłużej utrzymywać, że np. piękne zawiasy skorupy małży musiały być wykonane przez istotę rozumną, tak jak zawiasy drzwi – przez człowieka. Nie więcej jest, zdaje się, celowości w zmienności istot żywych i w działaniu doboru naturalnego niż w kierunku, w którym wieje wiatr¹⁸.

Wallace często zastanawiał się, czy ludzki umysł (a tym samym moralność i altruizm) mógł być wynikiem działania doboru naturalnego. Odpowiedź Darwina była twierdząca, jako że konsekwentnie stosował on zasadę, którą później określono mianem naturalizmu metodologicznego. Tymczasem Wallace, w artykule opublikowanym w 1869 roku na łamach kwietniowego numeru „Quarterly Review”, uznał, że własności umysłowe człowieka, a być może także inne cechy fizyczne, są świadectwem na rzecz istnienia wyższej inteligencji:

Z pewnością może się wydawać w najwyższym stopniu nieprawdopodobne, że całe królestwo zwierząt — od niższych zwierzokrzewów do koni, psów i małp — mogło się rozwinąć na skutek działania tych samych praw przyrody. Człowiek, który bez cienia wątpliwości jest podobny do zwierząt we wszystkich głównych cechach i wielu szczegółach organizacji, powinien powstać w jakiś zupełnie inny i nieznany sposób. Jeżeli jednak badania prowadzone przez geologów i anatomów kiedykolwiek doprowadzą do wniosku, że człowiek pochodzi od niższych zwierząt w ten sam sposób, jak te wywodzą się jedne z drugich, to nie powinniśmy czuć się zobowiązani, aby im wierzyć, ale możemy wykazać, że intelektualne zdolności człowieka i jego moralność nie są konsekwencją praw przyrody. […] Moralność człowieka i jego wyższe zdolności intelektualne są niespotykanymi zjawiskami, podobnie jak pierwsze pojawienie się świadomego życia. Są to zjawiska trudne do wyjaśnienia na gruncie prawa ewolucji. Możemy nawet pójść dalej i stwierdzić, że istnieją pewne czysto fizyczne cechy rasy ludzkiej, których nie sposób wyjaśnić na podstawie teorii zmian czy przeżycia najlepiej przystosowanych. Mózg, narząd mowy, dłoń i zewnętrzna budowa człowieka stanowią tutaj pewne trudności […]¹⁹.

W podobnym tonie Wallace wyraził się również w jednym z listów do Lyella, kiedy pisał wprost, że człowiek wyraźnie różni się na tle zwierząt, a dobór naturalny nie może stanowić wyjaśnienia tych różnic²⁰.

Wallace zdawał sobie sprawę, że jego opinia może być wielkim zaskoczeniem dla Darwina, o czym poinformował go w liście z 24 marca 1869 roku (zatem jeszcze przed publikacją tekstu)²¹. Darwin kilka dnia później odpowiedział na otrzymany list i pełen obaw napisał: „Mam nadzieję, że nie zabił pan całkowicie swojego własnego i mojego dziecka (koncepcji doboru naturalnego − GM)”²². Darwin na długo przed opublikowaniem O powstawaniu gatunków sądził, że intelektualne zdolności człowieka można wyjaśnić naturalistycznie. W jednym ze swoich wczesnych notatników pytał retorycznie: „Dlaczego myśl, będąca tajemnicą mózgu, miałaby być czymś cudowniejszym niż grawitacja będąca przymiotem materii”²³. Na tej samej stronie dodał: „och, ty materialisto”²⁴.

Tekst Wallace’a wprawił Darwina w osłupienie. Na jego marginesie napisał „NIE” i podkreślił trzy razy²⁵. W listach do Lyella oświadczył, że jest „strasznie zawiedziony” i nigdy nie przypuszczał, że Wallace mógłby coś takiego napisać²⁶. Darwin napisał również list do walijskiego przyrodnika, w którym stwierdził, że gdyby tekst, który przeczytał, nie został podpisany, to nigdy by nie przypuszczał, że jego autorem jest Wallace²⁷.

Walijski przyrodnik do końca życia utrzymywał, że dobór naturalny nie może stanowić wyjaśnienia pewnych atrybutów człowieka. Jego ostatnia książka, w której podejmował zagadnienie ewolucji, została zakończona czymś w rodzaju wyznania wiary w istnienie celowo działającej i potężnej istoty:

Wszyscy z nas, którzy wierzymy, że musi istnieć istota odpowiednio wielka i potężna, by być prawdziwą przyczyną materialnego kosmosu, ze wszystkimi jego tworami, życiem i rozumem, zmuszeni jesteśmy przyjąć ten stary i jakże wyśmiany pogląd, że cały ten nasz świat jest najlepszym z możliwych światów […]. Lecz jeśli jest najlepszym, by doprowadzić do tego konkretnego celu, tedy i cały rozwój życia musiał być najlepszy, a zatem i każdy krok tego rozwoju musiał […] także być najlepszy²⁸.

Należy przy tym podkreślić, że Wallace nie identyfikował owej wyższej inteligencji z chrześcijańską koncepcją Boga. Twierdził on jedynie, że pewne zjawiska nie mogą zostać wyjaśnione naturalistycznie i wskazują na istnienie projektanta o nieznanej naturze. Walijski przyrodnik wyraził się w sposób następujący:

Wydaje się, że niektórzy moi krytycy źle zrozumieli znaczenie mojej argumentacji. Zarzucono mi niepotrzebne i niefilozoficzne odwołania do „pierwszej przyczyny”, aby wyrazić pewną trudność w przekonaniu, że „nasze mózgi zostały stworzone przez Boga, a nasze płuca powstały drogą doboru naturalnego”, czyli że w gruncie rzeczy „człowiek jest udomowionym zwierzęciem Boga”. […] Powstałe nieporozumienie mogę jedynie wytłumaczyć przez niezdolność współcześnie istniejącego człowieka, aby pojąć istnienie jakiejkolwiek wyższej inteligencji między nim a Bóstwem. Tak dawno przestaliśmy wierzyć w anioły, archanioły, duchy i demony, że nie sposób nawet pomyśleć, że mogłyby one faktycznie istnieć, a współczesna filozofia nie zaproponowała nic w zamian²⁹.

Alfred Russel Wallace jest bez wątpienia jedną z ważniejszych postaci w historii nauki. Walijski przyrodnik zawsze jednak pozostawał w cieniu Darwina. Był zafascynowany wizją naturalistycznych wyjaśnień różnorodności życia na Ziemi, ale nawet on dostrzegał, że teoria ewolucji drogą doboru naturalnego ma pewne ograniczenia. Zwolennicy teorii inteligentnego projektu twierdzą, że w przyrodzie ożywionej występują struktury, których nie można wyjaśnić procesami czysto przyrodniczymi. Koncepcja ta nie jest próbą przemycenia Boga do gmachu nauki, co nieustannie się jej zarzuca. W ramach tego ujęcia poszukuje się świadectw na rzecz projektu bez wskazania na tożsamość projektanta. Przykład Wallace’a pokazuje, że ten sposób rozumowania nie jest czymś, co pojawiło się stosunkowo niedawno wraz z założeniem Ruchu Inteligentnego Projektu, ale sięga czasów Darwina i początków rewolucji kojarzonej z jego nazwiskiem.

Grzegorz Malec

Źródło zdjęcia: Wikimedia Commons

Ostatnia aktualizacja strony: 17.10.2019

Literatura:

1. Berry A., Alfred Russel Wallace − Natural Selection, Socialism, and Spiritualism, „Current Biology” 2013, Vol. 23, No. 24, s. 1066–1069.
2. Bock W.J., The Darwin-Wallace Myth of 1858, „Proceedings of the Zoological Society” 2009, Vol. 62, No. 1, s. 1–12.
3. Cronin H., The Ant and the Peacock: Altruism and Sexual Selection from Darwin to Today, Cambridge−New York 1991.
4. Darwin C., Wallace A.R., The Tendency of Species of form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection, „Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London” 1858, Vol. 3, s. 45–53.
5. Darwin C., Notebook B, w: P.H. Barrett i in. (eds.), Charles Darwin’s Notebooks, 1836-1844: Geology, Transmutation of Species, Metaphysical Enquiries, Ithaca−New York 1987, s. 170–236, 239–328.
6. Darwin C., Notebook C, w: P.H. Barrett i in. (eds.), Charles Darwin’s Notebooks, 1836-1844: Geology, Transmutation of Species, Metaphysical Enquiries, Ithaca−New York 1987, s. 239–328.
7. Darwin K., Dobór płciowy, tłum. K. Zaćwilichowska, Dzieła wybrane, t. V, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Warszawa 1960.
8. Fichman M., Biology and Politics: Defining the Boundaries, w: B. Lightman (ed.), Victorian Science in Context, Chicago−London 1997, s. 94–118.
9. Flannery M.A., Alfred Russel Wallace: A Rediscovered Life, Seattle 2011.
10. Flannery M.A., Alfred Russel Wallace’s Theory of Intelligent Evolution: How Wallace’s World of Life Challenged Darwinism: with an Abridged Version of The World of Life, Riesel 2008.
11. Frankel S. J., The Eclipse of Sexual Selection Theory, w: R. Porter, M. Teich (eds.), Sexual Knowledge, Sexual Science: The History of Attitudes to Sexuality, Cambridge−New York−Melbourne 1994, s. 158–183.
12. Fry I., The Copernican and Darwinian Philosophical Presuppositions, w: Steven J. Dick (ed.), The Impact of Discovering Life Beyond Earth, Cambridge 2015.
13. Gould S. J., Niewczesny pogrzeb Darwina, tłum. N. Kancewicz-Hoffman, „Biblioteka Myśli Współczesnej”, Warszawa 1991.
14. Gross C., Alfred Russel Wallace and the Evolution of Human Mind, „The Neuroscientist” 2010, Vol. 16, No. 5, s. 496–507.
15. Jay K.M., Alfred Russel Wallace, the Origin of Man, and Spiritualism, „Isis” 1974, Vol. 65, No. 2, s. 144–192.
16. Jay K.M., Darwin, Wallace, and the Origin of Sexual Dimorphism, „Proceedings of the American Philosophical Society” 1980, Vol. 124, No. 3, s. 203–226.
17. Kutschera U., A Comparative Analysis of the Darwin-Wallace Papers and the Development of the Concept of Natural Selection, „Theory in Biosciences” 2003, Vol. 122, No. 4, s. 343–359.
18. Lewin R., Bones of Contention: Controversies in the Search for Human Origins, Chicago−London 1987.
19. List Alfreda Russela Wallace’a do Karola Darwina z 24 marca 1869 roku, Darwin Correspondence Project, University of Cambridge [dostęp 21 X 2019].
20. List Karola Darwina do Alfreda Russela Wallace᾽a z 27 marca 1869 roku, Darwin Correspondence Project, University of Cambridge[dostęp 21 X 2019].
21. List Karola Darwina do Charlesa Lyella z 11 października 1859 roku, w: K. Darwin, Autobiografia i wybór listów, tłum. A. Iwanowska i in., Dzieła wybrane, t. VIII, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Warszawa 1960, s. 187–193.
22. List Karola Darwina do Charlesa Lyella z 20 października 1859 roku, w: K. Darwin, Autobiografia i wybór listów, tłum A. Iwanowska i in., Dzieła wybrane, t. VIII, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Warszawa 1960, s. 193–194.
23. Liu L., Evolutionism Combined with Spiritualism: A. R. Wallace’s Approach, „Journal of Cambridge Studies” 2010, Vol. 5, No. 4, s. 16–26.
24. Millhauser M., Just Before Darwin: Robert Chambers and Vestiges, Middletown 1959.
25. Ofek H., Second Nature: Economic Origins of Human Evolution, Cambridge−New York 2001.
26. Prum R.O., The Role of Sexual Autonomy in Evolution by Mate Choice, w: T. Hoquet (ed.), Current Perspectives on Sexual Selection: What’s Left After Darwin?, „History, Philosophy and the Theory of the Life Sciences”, Dordrecht−Heidelberg−New York−London 2015, s. 237–262.
27. Raby P., Alfred Russel Wallace: A Life, Princeton 2001.
28. Ryszkiewicz  M., Alfred Russel Wallace. W cieniu Darwina, „Biblioteka Klasyków Nauki”, Warszawa 2008.
29. Secord J.A., Victorian Sensation: The Extraordinary Publication, Reception, and Secret Authorship of Vestiges of the Natural History of Creation, Chicago 2000.
30. Shermer M., In Darwin’s Shadow: The Life and Science of Alfred Russel Wallace, Oxford−New York 2002.
31. Shermer M., The Borderlands of Science: Where Sense Meets Nonsense, Oxford−New York 2001.
32. Simpson G.G., Life of the Past: An Introduction to Paleontology, New Haven 1953.
33. van Wyhe J., Dispelling the Darkness: Voyage in the Malay Archipelago and the Discovery of Evolution by Wallace and Darwin, Singapore 2013.
34. Wallace A.R., Notes Added to the Second Edition of Contributions to the Theory of Natural Selection (Note A), w: A.R. Wallace, Contributions to the Theory of Natural Selection, Macmillan and Co., New York 1871, s. 372–372A.
35. Wallace A.R., O dążności odmian do nieograniczonego odbiegania od typu pierwotnego, tłum. K. Szarski, w: K. Petrusewicz (red.), Teoria ewolucji w wypisach, Warszawa 1959, s. 81–91.
36. Wallace A. R., O prawie, które kierowało pojawianiem się nowych gatunków, tłum. G. Malec, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2015, t. 12, s. 147–166.
37. Wallace A. R., Sir Charles Lyell on Geological Climates and the Origin of Species, „Quarterly Review” 1869, No. 126 (April), s. 359–394.
38. Wallace A. R., The World of Life: A Manifestation of Creative Power, Directive Mind and Ultimate Purpose, London 1914.