Zachowania zwierząt – ślepa ewolucja czy inteligentna inżynieria?Czas czytania: 25 min

Książka Algorytmy zwierząt. Ewolucja a tajemnica zadziwiających instynktów¹ to próba sprawdzenia, czy darwinowskie twierdzenie o pochodzeniu złożonych instynktów na drodze stopniowych zmian wytrzymuje próbę czasu. Zadania tego podjął się Eric Cassell, ekspert w dziedzinie systemów nawigacyjnych, interesujący się również zdolnością nawigacji zwierząt. Oryginalny tekst zatytułowany Animal Algorithms: Evolution and the Mysterious Origin of Ingenious Instincts² został opublikowany w 2021 roku nakładem wydawnictwa Discovery Institute. Polskie tłumaczenie książki Cassella ukazało się dwa lata później w ramach „Serii Inteligentny Projekt” wydawanej przez Fundację En Arche. Przekładu dokonała Weronika Kokot.

Eric Cassell to uczony z ponad czterdziestoletnim doświadczeniem w zakresie inżynierii systemów związanych z nawigacją statków powietrznych, obserwacją kontroli ruchu lotniczego i systemami bezpieczeństwa. Posiada licencjat z biologii (George Mason University), elektrotechniki (Villanova University) oraz tytuł magistra z zakresu badań nad nauką i religią (Biola University). Pracował nad rozwojem algorytmów komputerowych, które obejmowały modelowanie ludzkiego zachowania – zarówno pilotów samolotów, jak i kontrolerów ruchu lotniczego. Był konsultantem inżynieryjnym Federalnej Administracji Lotnictwa (FAA) oraz Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA). Opublikował ponad 40 artykułów technicznych, a także wiele tekstów związanych z zagadnieniami inżynieryjnymi³. Wieloletnie doświadczenie zawodowe w połączeniu z wykształceniem akademickim pozwoliły Cassellowi zbadać słuszność darwinowskiego twierdzenia, które zakłada powstanie złożonych instynktów na drodze stopniowych zmian ewolucyjnych.

Tytuł książki Algorytmy zwierząt nawiązuje do matematycznej definicji umieszczonej w znanym słowniku pojęć naukowych⁴, która mianem algorytmu określa zestaw zdefiniowanych zasad pozwalających rozwiązać dany problem w ograniczonej liczbie kroków⁵. Algorytmy, które kontrolują zachowania zwierząt, Cassell porównuje do sztucznej inteligencji, zauważając, że „pod względem koncepcyjnym mają one podobne funkcje i możliwości percepcji, komunikacji, przetwarzania informacji, uczenia się i podejmowania decyzji”⁶.

Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Autor najpierw wprowadza czytelnika w omawianą tematykę, przedstawiając historię badań nad zwierzętami i wprowadzając podstawowe pojęcia, które mają kluczowe znaczenie dla podjętych rozważań. Następnie omawia określone zachowania zwierząt w świecie przyrody. Ostatnie rozdziały poświęca na porównanie i ocenę twierdzeń zwolenników koncepcji ślepej ewolucji i teoretyków projektu.

Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki książki. Tytuł rozdziału Geniusz Krainy Liliputów nawiązuje metaforycznie do zachowań niewielkich organizmów: ptaków, pszczół, termitów, mrówek czy motyli. Zachowania tych zwierząt mogą wyglądać na prymitywne, jednak po bliższej analizie okazuje się, że są równie złożone, jak zachowania zwierząt bardziej rozwiniętych⁷. Cassel pisze, że, sam Karol Darwin przyznał w książce O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, że wiele instynktów jest „tak dziwnych, że ich rozwój wyda się prawdopodobnie czytelnikowi trudnością wystarczającą do obalenia całej mojej teorii”⁸. Mimo to Darwin uważał, że twierdzenie o stopniowej ewolucji instynktów jest bardzo ważnym elementem jego teorii. Przyjęta przezeń zasada natura non facit saltum (natura nie czyni skoków) odnosiła się zatem nie tylko do samej budowy ciała, lecz także do zachowań i instynktów⁹. Czy Darwin miał rację? Próba odpowiedzi na to pytanie była główną motywacją autora do napisania tej książki. Rozdział pierwszy zawiera także krótkie podsumowanie historii badań nad zwierzętami – od Arystotelesa, poprzez Darwina, aż do Michaela Lyncha, który uważał, że mechanizmy ewolucyjne, czyli naturalna selekcja, mutacje, rekombinacje czy dryf genetyczny, prowadzą do powstania cech niemających większego znaczenia w procesie adaptacji¹⁰. Dalej autor omawia powstanie i rozwój etologii – działu zoologii badającego zachowania zwierząt, zarówno te dziedziczone, jak i nabyte. W tym kontekście Cassell zwraca szczególną uwagę na poglądy takich uczonych jak Konrad Lorenz czy Nikolaas Tinberg¹¹. Z racji kontrowersji związanych z interpretacją pojęć instynktu i zachowania wrodzonego Cassell zastępuje je w dalszej części książki pojęciem złożonych zachowań zaprogramowanych. Oddziela tym samym proste zachowania wrodzone od złożonych zachowań nabytych, na przykład wyrabiania przez człowieka narzędzi¹². Podaje pięć kryteriów decydujących o tym, że dane zachowanie można uznać za złożone i zaprogramowane. Wśród nich wylicza: złożoność, celowość, zaprogramowanie, przygodność oraz dziedziczność¹³. Wyróżnia także trzy rodzaje złożonych zaprogramowanych zachowań: „1) zachowania w pełni funkcjonalne za pierwszym razem, kiedy się przejawiają, czyli niewymagające doświadczenia, 2) zachowania rozwijające się wraz z dojrzewaniem zwierzęcia, przy czym ten rozwój jest także zaprogramowany, 3) zachowania rozwijające się dzięki zaprogramowanemu uczeniu się”¹⁴. Autor zastanawia się również, czy jakiekolwiek zachowania mogą być kontrolowane za pomocą genów.

Rozdział drugi, Nawigacja i migracja, stanowi zbiór licznych przykładów złożonych zachowań zaprogramowanych. Cassell przedstawia najistotniejsze z punktu widzenia tematyki omawianej w tym rozdziale techniki nawigacyjne: 1) taksja – ruch podążający za bodźcem, na przykład za światłem lub substancją chemiczną, 2) nawigacja według punktów orientacyjnych, 3) orientacja według kompasu, 4) nawigacja wektorowa, czyli sekwencja wskazań kompasowych, 5) nawigacja zliczeniowa, czyli szacowanie kierunku ruchu i odległości przebytej na każdym odcinku, 6) nawigacja rzeczywista – nawigowanie na podstawie znajomości miejsca docelowego¹⁵. Omawiając wymienione wyżej techniki, uczony wyjaśnia zasady ich funkcjonowania oraz podaje przykłady ich zastosowania w świecie przyrody¹⁶. Obok nawigacji drugim tematem, któremu autor poświęca omawiany rozdział, jest migracja. Aby migracja zakończyła się sukcesem, musi się odbywać we właściwym czasie, w odpowiednich warunkach oraz poprawnie wyznaczoną drogą do celu¹⁷. Wszystkie formy migracji, bez względu na jej zasięg, mają wspólne cechy charakterystyczne:

Pierwszą z nich jest wytrwałość ruchu, co oznacza, że zwierzęta przemieszczają się, dopóki nie dotrą do innego siedliska. Druga to podążanie stałym kursem do miejsca docelowego. Trzecią jest brak podczas długich okresów migracji wpływu bodźców zewnętrznych, które w normalnych warunkach zatrzymałyby zwierzęta w ich wędrówce. […] Czwartą cechą charakterystyczną są specyficzne zachowania związane z migracją, do których dochodzi na początku i na końcu podróży. Na przykład większość migrujących ptaków przed rozpoczęciem podróży zjada bardzo duże ilości pożywienia, gromadząc rezerwy tłuszczu na podróż. To zachowanie wiąże się z piątą cechą charakterystyczną, która polega na przemieszczaniu energii w celu wspomagania nadchodzącej wędrówki¹⁸.

Cassell omawia także liczne przykłady migracji ptaków oraz przytacza wypowiedzi uczonych, takich jak Kenneth Able czy Brian Harrington, którzy zastanawiają się, co ptaki zyskują, wykonując tak długie loty. Rozdział podsumowuje stwierdzeniem, że „chociaż naukowcy mają na koncie coraz więcej odkryć dotyczących czujników nawigacyjnych, wiele aspektów projektu i umiejętności nawigacyjnych ptaków pozostaje tajemnicą”¹⁹.

Rozdział trzeci nosi tytuł Geniusz nawigacyjny nie ogranicza się do ptaków. Poprzedni dotyczył zdolności nawigacyjnej ptaków, a ten został poświęcony zdolnościom nawigacyjnym innych zwierząt, między innymi owadów i organizmów żyjących w wodzie. Pisząc o pszczołach, Cassell zwraca też uwagę na ich predyspozycje komunikacyjne. Pszczoły potrafią przekazać złożone informacje dotyczące lokalizacji pożywienia za pośrednictwem charakterystycznego dla nich tańca²⁰. Kolejną grupą organizmów z równie imponującymi zdolnościami nawigacyjnymi, które omawia uczony, są mrówki, a trzeba pamiętać, że ich możliwości poznawcze są znacznie ograniczone. Mózg mrówki zbudowany jest z około 250 tysięcy neuronów, czyli jednej czwartej liczby neuronów znajdujących się w mózgu pszczoły miodnej²¹. Omawiając poszczególne przykłady nawigacji zwierząt, uczony przytacza wiele ciekawostek, na przykład:

[…] w dodatkowych badaniach wykazano, że mrówki pustynne potrafią kontrolować kierunek ruchu i przebytą odległość, poruszając się do tyłu, gdy ciągną do gniazda pożywienie. […] Dokładna nawigacja w trakcie ruchu do tyłu robi jeszcze większe wrażenie, dlatego że mrówki muszą radzić sobie z odwróconą informacją sensoryczną, w tym dotyczącą pozycji Słońca i polaryzacji światła słonecznego²².

Cassell opisuje również migrację motyli, która w przypadku niektórych gatunków potrafi trwać nawet kilka pokoleń. Mimo tak długiego czasu motyle często docierają z powrotem na to samo drzewo, z którego wyruszyli ich przodkowie²³. Na uwagę zasługuje także system nawigacyjny żuków gnojowych, które wykorzystują spolaryzowane światło Księżyca i gwiazd²⁴. Nieco więcej uwagi autor poświęca żółwiom karetta (Caretta caretta). Na podstawie pola magnetycznego potrafią one określić zarówno szerokość, jak i długość geograficzną, a zatem – jak przypuszcza Cassell – mogą posiadać zmysł mapy. Następnie zastanawia się, po co w ogóle migrować i dlaczego w obrębie jednego gatunku migrują tylko niektóre jednostki? Autor dochodzi do wniosku, że „potencjalnym powodem utrzymania różnorodności zwyczajów migracyjnych jest umożliwienie gatunkom przystosowywania się do zmian klimatu i wynikających z nich zmian środowiska życia”²⁵. Zastanawiając się natomiast nad wyjaśnieniem omawianych w tym rozdziale złożonych zachowań zaprogramowanych, stwierdza, że omawiane przez niego przypadki świadczą na niekorzyść wyjaśnień darwinowskich²⁶. Rozdział kończy się porównaniem najbardziej imponujących przykładów nawigacji w królestwie zwierząt z najbardziej zaawansowanymi systemami nawigacji nowoczesnych samolotów. Autor napisał:

Im lepiej się rozumie inżynierię i wyzwania związane z projektowaniem złożonych, funkcjonalnych systemów – w tym wypadku nawigacyjnych – tym bardziej nieprawdopodobny wydaje się neodarwinowski scenariusz ich powstania. Inaczej mówiąc, nie jest to wniosek wynikający z niewiedzy, lecz z ekspertyzy inżynieryjnej²⁷.

Rozdział czwarty, Złożone zaprogramowane społeczności, to studium przypadków złożonych zaprogramowanych zachowań na przykładzie owadów społecznych. Cassell dzieli zachowania społeczne na trzy kategorie: uspołecznienie początkowe, eusocjalność podstawową oraz eusocjalność złożoną. Przytaczając wypowiedzi uczonych, między innymi: Edwarda Osborne’a Wilsona i Berta Hölldoblera, określa najbardziej złożoną formę eusocjalności mianem superorganizmu²⁸, przyporządkowując pojedynczym owadom role komórek, kastom role organów, a całemu rojowi funkcję organizmu. Następnie omawia kastową hierarchię społeczną na przykładzie pszczół miodnych²⁹, os z rodzaju Polistes³⁰ oraz mrówek z rodzajów Dorylus, Atta i Acromyrmex³¹, a także wynikający z niej podział pracy³². Zwraca również uwagę na formę komunikacji, polegającą na przekazywaniu informacji za pośrednictwem feromonów³³, oraz altruizm, będący kluczowym elementem zachowania społecznego wśród omawianych owadów³⁴. Wśród głównych zalet systemów społecznych uczony wylicza: przewagę liczebną nad owadami prowadzącymi samotniczy tryb życia, brak zagrożenia wymarciem wśród głównych grup owadów społecznych³⁵ oraz zdolność do modyfikowania własnych organizmów³⁶. Następnie dosyć szczegółowo omawia eusocjalność na przykładzie pszczół³⁷, mrówek³⁸ i termitów³⁹. Cassell przedstawia także krótki przegląd teorii dotyczących ewolucji zachowania społecznego owadów. Jako pierwszą omawia hipotezę planu podstawowego, która mówi o tym, że pozornie proste zmiany w regulacji pojedynczych zachowań powodują powstawanie złożonych zestawów zachowań związanych z eusocjalnością⁴⁰. W ramach kolejnej teorii analizuje wpływ nowych genów (powstałych z niekodującego DNA) na tworzenie ewolucyjnych nowości adaptacyjnych⁴¹. Poruszając się w tematyce genów, przechodzi do omówienia rozwiązań epigenetycznych. Epigenetyka to nauka badająca zmiany ekspresji genów, które nie są związane ze zmianami w sekwencji nukleotydów w DNA, ale mają wpływ na fenotyp organizmu⁴². Rozdział kończą rozważania na temat darwinowskiego wyjaśnienia altruizmu⁴³. Podsumowując rozdział, Cassell stwierdza, że „złożoność algorytmów stanowi duże wyzwanie dla wyjaśnienia darwinowskiego czy jakiegokolwiek innego wyjaśnienia powołującego się na ślepe procesy ewolucyjne”⁴⁴. Podkreśla też, że „jest mało prawdopodobne, by losowe procesy ewolucyjne odpowiadały za tak dużą liczbę funkcjonalnych mutacji oraz by zaprogramowały tak złożone systemy”⁴⁵.

Rozdział piąty, Architektura owadów, został poświęcony architektonicznym zdolnościom zwierząt. Cassell zastanawia się, czy umiejętności te są wrodzone, czy też nabyte w trakcie życia organizmu. Rozważania kontynuuje, omawiając budowę pszczelego ula⁴⁶, plastra miodu⁴⁷, wyglądającego jak piszczałki gniazda os z gatunku Trypoxylon politum⁴⁸, gniazda mieszkających na drzewach mrówek tkaczek⁴⁹, podziemnych i naziemnych, sięgających nawet kilku metrów wysokości termitier⁵⁰ czy powstałych z jedwabnych sieci pajęczyn⁵¹. Wielu uczonych nadal uważa, że opisane w niniejszym rozdziale umiejętności architektoniczne nie wymagają skomplikowanego programowania i mogą mieć źródło w prostych zachowaniach⁵². Autor książki twierdzi jednak, że pojedyncze zachowania same w sobie mogą być proste, lecz kontroluje je system oparty na złożonych zachowaniach zaprogramowanych⁵³.

W rozdziale szóstym, Więcej trudnych problemów ewolucyjnych, Cassell omawia ogólne wyzwania związane z ewolucją złożonych zachowań zaprogramowanych. Porównuje darwinowską ewolucję do drzewa życia z poplątanymi gałęziami, które zaczynają się z biegiem czasu różnić od siebie. Jednocześnie wyjaśnia pojęcie ewolucji konwergentnej, czyli niezależnej ewolucji podobnych cech w odrębnych liniach ewolucyjnych⁵⁴. Ewolucja konwergentna sprawia, że idea drzewa życia jest niewiarygodna, ponieważ występowania danej cechy nie można tłumaczyć jej pochodzeniem na drodze dziedziczenia⁵⁵. Uczony sugeruje także, że „koncepcja ewolucji konwergentnej nie ogranicza się do cech fizycznych. Odnosi się również do zbieżnych cech behawioralnych”⁵⁶. W dalszej części rozdziału autor skupia się na zachowaniach konwergentnych. Wraca do przytoczonych wcześniej przykładów, uzupełniając je o nowe zagadnienia. Nawigacja, architektura czy zachowania społeczne wyraźnie zwiększają szanse zwierzęcia na przeżycie i wydanie potomstwa. Jednak według Cassella „znaczenie funkcjonalne danej cechy nie tłumaczy, w jaki sposób wyewoluowała wielokrotnie w królestwie zwierząt”⁵⁷. Autor zastanawia się, czy biorąc pod uwagę mechanizm losowych mutacji i selekcji naturalnej, możliwe jest powstanie tej samej powtarzającej się cechy⁵⁸. Jak twierdzi, w przeciwieństwie do niektórych cech fizycznych, takich jak projekt skrzydła, świadectwa powstania niektórych zachowań świadczą raczej o przygodności niż o konieczności, gdyż rozwiązań behawioralnych nie dotyczą te same ograniczenia, co cech fizycznych⁵⁹. W niniejszym rozdziale Cassell zagłębia się również w zagadnienie przewagi przystosowawczej, dochodząc do wniosku, że „wiarygodność koncepcji, że wszystkie te cechy (fizjologia i algorytmy nawigacyjne oraz fizjologia i algorytmy migracyjne) rozwijały się w sposób skoordynowany drogą losowych mutacji i naturalnej selekcji, budzi zastrzeżenia”⁶⁰. Omawia także wyjaśnienia stosowane w ramach teorii ewolucji neutralnej, która zakłada, że neutralne mutacje mogą narastać, doprowadzając do powstawania złożonych zachowań zaprogramowanych⁶¹. Teoria ta jednak budzi wątpliwości uczonego, gdyż aby przynieść korzyść, mutacje muszą być skoordynowane z innymi korzystnymi mutacjami⁶². Zagadką dla uczonego pozostaje odpowiedź na pytanie: „jakie jest ostateczne źródło informacji definiującej algorytmy i mechanizmy neuronowe, które kontrolują te zachowania?”⁶³. Omawiając pogląd, że losowe mutacje są motorem ewolucji, autor odwołuje się do rozważań Williama Dembskiego i dochodzi do wniosku, że tak jak milion małp piszących na milionie maszyn do pisania nigdy nie stworzy wiersza, tak samo losowe mutacje nigdy nie doprowadzą do powstania nowych narządów czy planów budowy ciała⁶⁴. Mimo że powstały już programy komputerowe próbujące przedstawić model ślepego procesu ewolucyjnego, to są one celowe i ukierunkowane przez kontrolujące je algorytmy. W przeciwieństwie do nich selekcja naturalna nie opiera się na żadnym zaprojektowanym algorytmie⁶⁵. Cassell przytacza rozważania Roberta Jacksona Marksa, Winstona Ewerta czy wspomnianego już Dembskiego, którzy doszli do wniosku, że ewolucja darwinowska nie ma mocy obliczeniowych niezbędnych do zaprojektowania czegoś nawet umiarkowanie złożonego. Potrzebny jest jakiś dodatkowy, zewnętrzny czynnik, jakim jest inteligencja⁶⁶.

Autor książki odwołuje się także do poglądów biologa Michaela Behego, który stwierdził: „współczesne badania pokazują, że […] losowe mutacje i naturalna selekcja nie tylko nie wystarczają do tworzenia złożonych struktur, lecz także mają silną tendencję do ich uszkadzania”⁶⁷. Cassel podkreśla, że procesy ewolucyjne nie są w stanie wytwarzać informacji genetycznej niezbędnej do powstania złożonych zachowań zaprogramowanych⁶⁸. Gdzie zatem szukać źródeł tej koncepcji? Jak pisze uczony: „być może to oprogramowanie znajduje się w niekodującej części genomu lub jest w jakiś sposób kontrolowane za pomocą mechanizmów epigenetycznych”⁶⁹. Kończąc rozważania, autor dochodzi do wniosku, że „ze względu na złożoność tych algorytmów losowe mutacje skutkują degradacją funkcjonalności algorytmu w znacznej większości przypadków, zupełnie jak losowe zmiany wprowadzane w skomplikowane oprogramowanie”⁷⁰.

Na wstępie rozdziału siódmego, Złożone zachowania zaprogramowane – inteligentny projekt, Cassell wyjaśnia trzy główne metody wnioskowania: dedukcję, indukcję i abdukcję⁷¹. Dedukcja wykorzystuje zasady formalnej logiki, na przykład A=B, B=C, zatem: A=C⁷². Indukcja, zwana często „wnioskowaniem od szczegółu do ogółu”, opiera się na analizie statystycznej, która ma zwiększyć prawdopodobieństwo prawdziwości wniosku (na przykład: 95 procent lekarzy posiada licencjat w dziedzinie biologii)⁷³. Formą wnioskowania abdukcyjnego jest wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia. Zgodnie z tym ujęciem należy drogą eliminacji poszukiwać najlepszych wyjaśnień posiadanych danych empirycznych, czyli wykluczać hipotezy, które gorzej tłumaczą badane zjawisko⁷⁴. W przeciwieństwie do dedukcji, w przypadku indukcji i abdukcji wysnuwane wnioski nie są jednak pewne. W dalszej części rozdziału uczony wymienia trzy problemy podważające słuszność teorii Darwina⁷⁵. Pierwszy z nich dotyczy tego, że w historii istniały liczne przykłady teorii spójnych z wówczas dostępnymi faktami – na przykład geocentryzm – a które później okazywały się fałszywe. Drugi problem odnosi się do sytuacji, kiedy jedna z teorii górowała nad pozostałymi, które także były spójne z obserwacjami. Trzecim problemem jest to, że może istnieć inne wyjaśnienie, które prawdopodobnie tłumaczy więcej dostępnych świadectw, ale nie jest brane uwagę. Autor nawiązuje rzecz jasna w tym przypadku do teorii inteligentnego projektu w przyrodzie, która zakłada, że różnorodność życia nie jest rezultatem ślepego procesu ewolucyjnego, lecz inteligentnej inżynierii⁷⁶. Cassell dochodzi do wniosku, że teoria ewolucji opiera się nie tyle na wnioskowaniu do najlepszego wyjaśnienia, co na wnioskowaniu do najlepszego czysto materialnego wyjaśnienia⁷⁷. Aby bardziej zobrazować czytelnikowi sedno rozważań, przedstawia tabelę czynników różnicujących dwie proponowane przyczyny powstania złożonych zachowań zaprogramowanych, czyli ślepą ewolucję i teorię inteligentnego projektu, a następnie je omawia⁷⁸. Do czynników tych zalicza mikroewolucję, podobieństwa między taksonami, wady projektu, nagłe powstawanie, inżynierię projektu, zmiany genetyczne, powstawanie informacji, teleologię, konwergencję, proste wyjaśnienie oraz prognozy i retrodykcje⁷⁹. Uczony podkreśla, że

[…] tabela nie wyczerpuje tematu i można jeszcze wiele powiedzieć o każdym z omówionych czynników różnicujących. Przyznaję, że celem tej dyskusji było przedstawienie dowodów przemawiających za tym, że inteligentny projekt góruje nad ślepą ewolucją jako wyjaśnienie pochodzenia różnych form życia, a dokładniej – złożonych zachowań zaprogramowanych. Jednak moim skromniejszym celem było podkreślenie licznych pojawiających się na każdym kroku wyzwań dla teorii ewolucji⁸⁰.

W rozdziale ósmym Cassell odnosi się do zarzutów ewolucjonistów kierowanych pod adresem teorii inteligentnego projektu. Pierwszy z zarzutów mówi, że teoria inteligentnego projektu to nie koncepcja naukowa, lecz pogląd religijny. Odnosząc się do niego, autor stwierdza, że badanie systemów biologicznych na najniższym możliwym poziomie wiąże się z redukcjonizmem. Takie czysto naturalistyczne podejście uniemożliwia obserwowanie i wyjaśnianie zachowań zwierząt w sposób całościowy⁸¹. Kolejny zarzut to niepublikowanie przez naukowców zajmujących się tematyką inteligentnego projektu artykułów w naukowych czasopismach. Uczony, podając liczne przykłady, takie jak lista ponad 130 publikacji według stanu z lipca 2017 roku stworzona przez Discovery Institute, uznaje, że to twierdzenie jest w oczywisty sposób fałszywe⁸². Trzeci zarzut brzmi, że teoria inteligentnego projektu nie jest testowalna empirycznie. Jak zauważa Cassell, teoria inteligentnego projektu, podobnie jak neodarwinizm, „jest teorią pochodzenia, a zatem dotyczy niepowtarzalnych wydarzeń z przeszłości. Obydwa stanowiska wykorzystują rozumowanie abdukcyjne”⁸³. W tym kontekście autor odsyła do przykładów, które omawiał w rozdziale siódmym, zestawiając ze sobą czynniki różnicujące teorie ewolucji i inteligentnego projektu. Przeciwnicy tego drugiego podejścia twierdzą również, że jej zaakceptowanie oznaczałoby koniec dotychczasowej nauki⁸⁴. Odpowiadając na ten zarzut, Cassell stwierdza, że „w przeciwieństwie do darwinistów teoretycy projektu są otwarci na możliwości, że dana cecha świata natury jest rezultatem działania naturalnego procesu, inteligentnego projektu lub jakiegoś połączenia obu scenariuszy”⁸⁵. Kolejny zarzut dotyczy odwoływania się do teleologii (celowości), a wyjaśnienia teleologiczne nie są dozwolone w naukach przyrodniczych⁸⁶. Podając liczne przykłady, autor zauważa, że niemal wszystkie zachowania zwierząt mają swoje cele, czyli są teleologiczne⁸⁷. Kolejne wątpliwości ewolucjonistów odnoszą się do tego, że gdyby teoria inteligentnego projektu była prawdziwa, to każde zwierzę byłoby doskonale zaprojektowane⁸⁸. Cassell uważa, że zarzut ten stanowi wręcz dodatkowe świadectwo projektu, wykazując zdolność form biologicznych do adaptacji⁸⁹. Przypadki nieoptymalnego zaprojektowania w biologii to kolejny argument ewolucjonistów przeciwko teorii inteligentnego projektu. Uczony wyjaśnia, że podjęcie nieoptymalnej decyzji przez zwierzę wiąże się z występowaniem w informacjach dostępnych zwierzęciu „szumów”, które komplikują określanie dokładnego znaczenia informacji⁹⁰. Według zwolenników darwinizmu „złe” zachowania także świadczą przeciwko idei inteligentnego zaprojektowania struktur biologicznych. Rozważając różne przykłady, autor stwierdza, że kwestia ta wykracza znacznie poza zakres jego książki.

Problem bólu i zła w świecie był tematem wielu rozważań. Do tej pory brakuje w pełni satysfakcjonującego rozstrzygnięcia nieodwołującego się do pewnych koncepcji teologicznych. To jednak nie powinno dziwić, ponieważ zarzut obecności dobra i zła stawiany zaprojektowaniu sam w sobie jest teleologiczny. Krytyk inteligentnego projektu nie powinien wnosić teologicznych zastrzeżeń wobec tej teorii, a następnie narzekać na teologiczny charakter odpowiedzi, którą otrzyma⁹¹.

Ostatni zarzut odnosi się do pochodzenia samego projektanta. Czy projektant zaprojektował sam siebie? Jak zauważa Cassell, argument ten ma charakter czysto filozoficzny, a nie naukowy. Podkreśla, że teoria inteligentnego projektu zajmuje się jedynie strukturami, które powstały w określonym momencie w przeszłości, a nie tymi, które istniały od zawsze. Teorii inteligentnego projektu nie opiera się na braku danych empirycznych świadczących za wyjaśnieniem darwinowskim, lecz na konkretnych świadectwach przyrodniczych przemawiających za inteligentnym projektem⁹².

Algorytmy zwierząt. Ewolucja a tajemnica zadziwiających instynktów to książka wymagająca co najmniej podstawowej wiedzy z zakresu genetyki i nauk przyrodniczych. Zawiera bardzo liczne przykłady zachowań zwierząt, przedstawione zarówno z punktu widzenia zwolenników, jak i przeciwników teorii inteligentnego projektu. Przykłady te często zobrazowane są schematami funkcjonowania konkretnych zachowań, co ułatwia zrozumienie omawianych procesów. Cassell stara się wykazać, że „wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia najlepiej osiągnąć za pomocą drobiazgowej inwentaryzacji i analizy porównawczej, oceniającej kilka kluczowych czynników różnicujących”⁹³. Podkreśla także, że wiele kwestii dotyczących złożonych zachowań zaprogramowanych pozostaje nadal otwartych, a samo wnioskowanie o projekcie nie jest końcem nauki, lecz szerzej otwiera drzwi dalszym badaniom.

Marcin Greszata

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 17.3.2023

Książkę Algorytmy zwierząt. Ewolucja a tajemnica zadziwiających instynktów można nabyć w księgarni Fundacji En Arche:

Eric Cassell, Algorytmy zwierząt. Ewolucja a tajemnica zadziwiających instynktów, tłum. W. Kokot, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2023.

Literatura: