W XIX wieku wśród ówczesnych elit panował pogląd o intelektualnej i fizycznej niższości kobiet w stosunku do mężczyzn1. Na owe przekonanie bez wątpienia miała wpływ darwinowska teoria ewolucji2. Zakładała ona, że narażeni na większą rywalizację mężczyźni poddawani byli silniejszej presji selekcyjnej, w konsekwencji jedynie „najlepsze” cechy przekazywane były kolejnym pokoleniom, podczas gdy kobiety – od wieków obejmowane przez normy wymagające ochrony ich oraz dzieci3 – podlegały selekcji doboru naturalnego w znacznie mniejszym stopniu. W rezultacie mężczyźni stali się ewolucyjnie „bardziej rozwinięci” niż kobiety zarówno w aspekcie intelektualnym, jak i fizycznym oraz posiadanych umiejętności4.
Pogląd głoszący, że kobiety nie są równe mężczyznom, był szeroko rozpowszechniony w Wielkiej Brytanii w XIX wieku5. Rola kobiet ograniczała się w tym czasie do opieki nad potomstwem oraz dbania o dom, podczas gdy mężczyźni postrzegani byli jako „»z natury« bardziej inteligentni”6, „konkurencyjni, ambitni i samolubni”7. Przekonanie o niższości kobiet zauważalne było zarówno w „[…] ateistycznych, jak i panteistycznych kulturach religijnych […]”8.
Jak wskazuje amerykańska historyk nauki Sue Rosser, wpływy kulturowe miały duże znaczenie w kształtowaniu teorii Karola Darwina oraz innych uczonych XIX wieku9. Austriacki filozof Otto Weininger uważał, że kobiety są „pasożytami społecznymi” i należy je represjonować10. Powstała w podobnym czasie teoria eugeniki, zapoczątkowana przez Francisa Galtona, głosiła natomiast selekcję zwierząt oraz ludzi w celu ulepszenia gatunków. Także wielu socjologów postrzegało kobiety jako istoty materialistyczne, mniej uduchowione, a nawet stanowiące zagrożenie dla cywilizacji11. Brytyjski antropolog Allan McGrigor porównywał kobiety do „dorosłych dzieci”. Pisał: „wątpliwe jest, czy kobiety wniosły do świata jedną głęboką, oryginalną ideę o najmniejszej trwałej wartości”12. Podobne pogląd głosił Carl Vogt, profesor historii naturalnej na Uniwersytecie Genewskim, stawiając kobiety na równi z niemowlętami i przedstawicielami „niższych ras”13. Uważał on, że różnice między kobietami a mężczyznami nasilają się wraz z postępem cywilizacji i są najwidoczniejsze w rozwiniętych społeczeństwach europejskich14. Taką zależność opisywał także Émile Durkheim, francuski filozof, socjolog i pedagog15.
Stephen Jay Gould, współczesny amerykański paleontolog, twierdził, że większość dziewiętnastowiecznych naukowców wierzyła w wyższość białych mężczyzna nad kobietami oraz pozostałymi rasami, uważając kobiety za intelektualnie gorsze i bliższe zwierzętom16. Swoje przekonania opierali oni na prowadzonych badaniach oraz na teorii ewolucji.
Karol Darwin zwrócił uwagę na ogromną przepaść dzielącą kobiety i mężczyzn. Owe różnice były tak duże, że angielski przyrodnik wręcz nie mógł uwierzyć, że i mężczyźni, i kobiety są przedstawicielami tego samego gatunku17. Darwin uważał, że kobieca intuicja i zdolność szybkiego spostrzegania są „charakterystycznym znamieniem niższych ras ludzkich, a jako takie cofają nas mimowolnie do dawniejszych okresów rozwoju cywilizacji”18. Twierdził on, że kobiety, jako niższe intelektualnie, powinny być podporządkowane mężczyznom. Ich rola miała ograniczać się do dbania o dom i męża, który, uwolniony od części obowiązków, mógł zająć się ważniejszymi sprawami19. Według niego, mężczyzna „jest bardziej odważny, śmiały i energiczny, a przytem ma więcej samodzielności i umie snadniej poradzić sobie we wszystkiem”20.
Wyżej przedstawione poglądy znalazły swoje odzwierciedlenie w teorii ewolucji. Zakłada ona przetrwanie najlepiej przystosowanych osobników drogą doboru naturalnego oraz przekazanie jak największej liczby ich genów kolejnemu pokoleniu. Doktryna o niższości kobiet była kluczowa dla wczesnej teorii ewolucji. Powstanie dużego rozróżnienia między samicami i samcami Darwin argumentował istnieniem doboru płciowego, który zapewniał rosnącą separację między płciami oraz ich działanie w odrębnych sferach21. Dobór ten polegał na rywalizacji między mężczyznami o partnerkę, a także poddawaniu samców większej selekcji ze względu na udział w polowaniach i wojnach. W rezultacie osobniki lepiej rozwinięte miały szansę pozostawić więcej potomstwa. Rozwój kobiet natomiast zatrzymał się na niższym poziomie ewolucji22. Darwinista i twórca psychologii społecznej Gustave Le Bon twierdził, że kobiety reprezentują najniższe formy ewolucji człowieka. Cechują je zmienność, niekonsekwencja oraz brak logicznego myślenia, a przypadki wybitnych kobiet są niezwykle rzadkie23. Z kolei geniusz, wyobraźnia i rozum przekazywane są potomstwu płci męskiej24.
Dobór naturalny i płciowy są podstawą teorii ewolucji człowieka. Darwin głosił, że słabsi mężczyźni ginęli w czasie wojen i polowań, a jedynie najsprawniejsi, najszybsi i najsilniejsi mieli szansę na spłodzenie potomstwa. Presja selekcyjna nie działała w taki sposób na kobiety zajmujące się głównie zbieractwem25. Zasady wojenne na ogół zakazywały krzywdzenia kobiet i dzieci. Brak eliminacji słabszych osobników oznaczał przekazywanie gorszych genów kolejnemu pokoleniu.
Innym rodzajem zachowania wpływającym na selekcję osobników była rywalizacja mężczyzn o partnerki. Aby przekazać swoje geny, mężczyzna musiał okazać się intelektualnie i fizycznie lepszy od konkurentów26. Według Darwina to właśnie „walki pomiędzy […] samcami, o posiadanie drugiej płci”27 były przyczyną ewolucji mężczyzn.
Twierdzenie, że mężczyźni są bardziej rozwinięci od kobiet potwierdzała hipoteza o większej zmienności samców. Więcej mężczyzn niż kobiet uważano za wybitnych, ale także większa ich liczba rodziła się upośledzona umysłowo, a także miała konflikty z prawem28.
Istotność tezy o niższości kobiet podsycał pogląd, że biologia, a nie środowisko czy edukacja, wpływa na cechy psychiczne człowieka, w tym na zachowanie i moralność29. Męska inteligencja i sprawność fizyczna były systematycznie doskonalone przez rywalizację o zdobycie partnerki, czyli dobór płciowy, oraz poprzez polowania i wojny, czyli dobór naturalny30.
Teorię o wyższości intelektualnej mężczyzn Darwin oparł na obserwacji sukcesów osiąganych przez obie płcie. Doszedł do wniosku, że lista najwybitniejszych kobiet nie mogłaby się równać z listą najwybitniejszych mężczyzn. Empirycznych świadectw na potwierdzenie tej teorii szukano w pomiarach wielkości mózgu. Darwin wyjaśniał, że w miarę rozwoju zdolności intelektualnych mózg stawał się większy. Jak pisał: „Przypuszczenia w stosunku, rzekomo zachodzącym pomiędzy wielkością mózgu, a stanem rozwoju władz umysłowych, oparte są na porównywaniu czaszek ludzi dzikich i ucywilizowanych plemion teraźniejszych oraz kopalnych, tudzież różnorodnych innych zwierząt kręgowych”31. Rzekoma korelacja między rozmiarem czaszki a intelektem posłużyła do przeprowadzenia badań polegających na wykazaniu, że przeciętna wielkość mózgu kobiet jest mniejsza od mózgu mężczyzn32. Francuski chirurg, profesor Paul Broca dysponował pomiarami między innymi ludzkich czaszek, na podstawie których doszedł do wniosku, że u mężczyzn mózg jest średnio większy niż u kobiet i „ras niższych”33 oraz że „istnieje niezwykły związek między rozwojem inteligencji a objętością mózgu”34. Broca doszedł do wniosku, że mniejszy rozmiar żeńskiego mózgu jest efektem niższości fizycznej i intelektualnej, a dysproporcja między rozmiarami mózgów kobiet i mężczyzn wynika z odmiennych nacisków ewolucyjnych35.
Współcześnie teoria doboru płciowego jest nie do utrzymania. Argumentacji Darwina zarzuca się pominięcie faktu, że w XIX wieku role społeczne kobiet sprowadzały się na ogół do prowadzenia domu i wychowywania dzieci. Brak edukacji oraz ograniczenia w zatrudnieniu owocowały niewielką liczbą kobiet określanych jako wybitne. Do błędnych wniosków na temat kobiet doprowadziło prawie całkowite zignorowanie czynników środowiskowych i uwarunkowań społecznych36.
Kolejny problem pojawia się w założeniu, że stopniową ewolucję mężczyzn zapewniała konkurencja w zdobyciu partnerki. Tylko samiec z jak najlepszymi cechami mógł przekazać największą liczbę genów kolejnemu pokoleniu. Jednak czynniki określające to, co jest uważane za atrakcyjne seksualnie, zmieniały się, wykluczając długoterminową selekcję płciową37. W tym argumencie pominięto również fakt, że w wielu społeczeństwach istnieją małżeństwa aranżowane.
Badanie przeprowadzone przez psychologa z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, Leigha Van Valena, dotyczące związku między rozmiarem mózgu a inteligencją wykazało, że niewielka różnica między płciami w większym stopniu może być świadectwem na uprzedzenia kulturowe niż na biologiczną niższość38. Kanadyjski profesor biologii ewolucyjnej Dolph Schluter wyjaśnia również, że w przeszłości wielu naukowców niewłaściwie rozumiało analizę statystyczną. Poskutkowało to błędnymi interpretacjami wyników porównywania rozmiarów mózgów kobiet i mężczyzn39.
Współczesne badania genetyczne także podważają teorię niższości kobiet. Geny nie są dziedziczone zgodnie z liniami płciowymi40. Mężczyźni nie mogliby więc ewoluować w inny sposób niż kobiety. Modele dziedziczenia Mendla i de Vriesa także wskazują, że informacja genetyczna potomstwu obojga płci przekazywana jest w równej ilości od matki i od ojca41.
Poglądy Darwina miały ogromny wpływ na naukę oraz na społeczeństwo, choć jego postrzeganie kobiet nie wyróżniało się wśród już wcześniej głoszonych tez, a było jedynie kolejnym „naukowym” wybrzmieniem wszechobecnych przekonań charakterystycznych dla epoki wiktoriańskiej. Jego hipotezy stały się teoretyczną podstawą, z której mogli korzystać naukowcy, otwarcie wspierając tezę o nierówności płci42. Powszechny pogląd, że kobiety różnią się od mężczyzn pod względem intelektualnym, został „naukowo potwierdzony” przez darwinistów, dając możliwość rozwoju coraz większych nierówności społecznych między płciami. Ewolucjonista i geolog Joseph Le Conte wnioskował za ograniczeniem ról społecznych kobiet43 oraz sprzeciwiał się ich prawu wyborczemu, argumentując swoje zdanie ewolucyjną niezdolnością do radzenia sobie z problemami wymagającymi logicznego myślenia44.
Darwinowska doktryna służyła również jako wytłumaczenie wszelkich nierówności społecznych. Ludzie bogaci, ludy dominujące nad innymi czy pewne rasy były z natury lepsze, biologicznie lepiej rozwinięte45.
Ewolucjonistyczne wyjaśnienie niższości kobiet służyło także usprawiedliwieniu męskich wad społecznych, takich jak rozwiązłość czy nieodpowiedzialność46. Mężczyzna miał być zdeterminowany genetycznie do pozyskiwania jak największej liczby partnerek w celu pozostawienia jak największej liczby potomstwa47.
Skutki darwinowskiego poglądu o niższości kobiet wobec mężczyzn odczuwane były w społeczeństwach przez długie lata i mimo że od dekad założenia tej tezy są obalane, to ich echa da się słyszeć po dziś dzień. Nierzadko można natrafić na opinie, że mężczyzna jest lepszym lekarzem, naukowcem, prawnikiem czy kierowcą. Pokazuje to, jak ogromny wpływ na kształtowanie życia człowieka mają teorie dotyczące fundamentalnych pytań o jego pochodzenie.
Klaudia Wójcicka
Stypendystka IV edycji konkursu stypendialnego Fundacji En Arche
Źródło zdjęcia: Pixabay
Ostatnia aktualizacja strony: 12.7.2023
Przypisy
- Por. E. Richards, Will the Real Charles Darwin Please Stand Up?, „New Scientist” 1983, Vol. 100, s. 884–887; C. Vogt, Lectures on Man: His Place in Creation, and the History of Earth, Longman, Green, Longman, and Roberts, London 1864; A. McGrigor, On the Real Differences in the Minds of Men and Women, „Journal of the Anthropological Society” 1869, Vol. 7, s. 195–219.
- Por. E. Richards, Darwin and the Descent of Women, w: The Wider Domain of Evolutionary Thought, eds. D. Oldroyd, I. Langham, D. Reidel, Holland 1983, s. 57–111.
- Por. M.J. Sherfey, The Nature & Evolution of Female Sexuality, Vintage Books, New York 1973.
- Por. E. Richards, Will the Real Charles Darwin Please Stand Up?; C. Vogt, Lectures on Man; McGrigor, On the Real Differences in the Minds of Men and Women.
- Por. D.D. Gilmore, Misogyny: The Male Malady, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2001, s. 124; E.B. Gamble, Evolution of Women: An Inquiry Into the Dogma of Her Inferiority to Man, Samuel French, London 1849.
- Richards, Will the Real Charles Darwin Please Stand Up, s. 885.
- Tamże.
- H. Morris, The Long War Against God, Baker Book House, Grand Rapids 1989, s. 135.
- Por. S.V. Rosser, Biology and Feminism: A Dynamic Interaction, Twayne, New York 1992, s. 56.
- Por. D.D. Gilmore, Misogyny, s. 125.
- Por. Tamże.
- A. McGrigor, On the Real Differences in the Minds of Men and Women, s. 210.
- Por. C. Vogt, Lectures on Man, s. 192.
- Por. E. Richards, Darwin and the Descent of Women, s. 75.
- Por. D.D. Gilmore, Misogyny, s. 124.
- Por. S.J. Gould, The Mismeasure of Man, W.W. Norton & Company, New York 1996, s. 57.
- Por. S.V. Rosser, Biology and Feminism, s. 59.
- K. Darwin, Dobór płciowy, t. II, tłum. L. Masłowski, Księgarnia Polska, Lwów 1876, s. 219–220.
- Por. E. Richards, Will the Real Charles Darwin Please Stand Up, s. 886.
- K. Darwin, O pochodzeniu człowieka, tłum. M. Ilecki, Bibljoteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1935, s. 210.
- Por. S.V. Rosser, Biology and Feminism, s. 155.
- Por. C. Tavris, The Mismeasure of Women: Why Women Are Not the Better Sex, the Inferior Sex, or the Opposite Sex, Simon and Schuster, New York 1992, s. 97.
- Por. S.J. Gould, The Mismeasure of Man, s. 136–137.
- Por. K. Darwin, O pochodzeniu człowieka, s. 222.
- Por. G. Dyer, War, Crown Publishers Inc., New York 1985, s. 122.
- Por. W. George, Darwin, Fontana Paperbacks, London 1982, s. 69.
- K. Darwin, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt. Dzieła wybrane, t. II, tłum. Sz. Dickstein, J. Nusbaum, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1959, s. 100.
- Por. S.A. Shields, Functionalism, Darwinism, and the Psychology of Women: A Study in Social Myth, „American Psychologist” 1975, Vol. 30, No. 7, s. 739–754, https://doi.org/10.1037/h0076948.
- Por. K. Darwin, Autobiografia Karola Darwina, życie i wybór listów, tłum. J. Nusbaum, Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1891, s. 16.
- Por. E. Richards, Will the Real Charles Darwin Please Stand Up, s. 886–887.
- K. Darwin, O pochodzeniu człowieka, s. 62.
- Por. L. Van Valen, Brain Size and Intelligence in Man, „American Journal of Physical Anthropology” 1974, Vol. 40, s. 417–423.
- S.J. Gould, The Mismeasure of Man, s. 115.
- Tamże.
- Por. tamże, s. 136.
- Por. G.C. Williams, Sex and Evolution, Princeton University Press, Princeton 1977.
- Por. M. Millman, Such a Pretty Face: Being Fat in America, W.W. Norton and Company, New York 1980; A.S. Beller, Fat & Thin: A Natural History of Obesity, McGraw Hill, New York 1977.
- Por. L. Van Valen, Brain Size and Intelligence in Man, s. 417.
- Por. D. Schluter, Brain Size Differences, „Nature” 1992, Vol. 359, s. 181.
- Por. E. Fisher, Woman’s Creation; Sexual Evolution and the Shaping of Society, Anchor Press/Doubleday, Garden City 1979, s. 112.
- Por. J. Bergman, The Darwin Effect: It’s Influence on Nazism, Eugenics, Racism, Communism, Capitalism & Sexism, Master Books, Green Forest 2014, s. 235.
- Por. E. Richards, Darwin and the Descent of Women, s. 60.
- Por. L.D. Stephens, Evolution and Women’s Rights in the 1890s: The Views of Joseph LeConte, „The Historian” 1976, Vol. 38, No. 2, s. 239–252.
- Por. tamże, s. 247.
- Por. H.E. Fisher, The Sex Contract: The Evolution of Human Behavior, William Morrow and Company Inc., New York 1982, s. 115–116.
- Por. D. Symons, The Evolution of Human Sexuality, Oxford University Press, New York 1980, s. 61.
- Por. C. Tavris, The Mismeasure of Women, s. 214.
Literatura:
1. Beller A.S., Fat & Thin: A Natural History of Obesity, McGraw Hill, New York 1977.
2. Bergman J., The Darwin Effect: It's Influence on Nazism, Eugenics, Racism, Communism, Capitalism & Sexism, Master Books, Green Forest 2014.
3. Darwin K., Autobiografia Karola Darwina, życie i wybór listów, tłum. J. Nusbaum, Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1891.
4. Darwin K., Dobór płciowy, t. II, tłum. L. Masłowski, Księgarnia Polska, Lwów 1876.
5. Darwin K., O pochodzeniu człowieka, tłum. M. Ilecki, Bibljoteka Dzieł Naukowych, Warszawa 1935.
6. Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt. Dzieła wybrane, t. II, tłum. Sz. Dickstein, J. Nusbaum, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1959.
7. Dyer G., War, Crown Publishers Inc., New York 1985.
8. Fisher E., Woman’s Creation; Sexual Evolution and the Shaping of Society, Anchor Press/Doubleday, Garden City, NY 1979.
9. Fisher H.E., The Sex Contract: The Evolution of Human Behavior, William Morrow and Company Inc., New York 1982.
10. Gamble E.B., Evolution of Women: An Inquiry Into the Dogma of Her Inferiority to Man, Samuel French, London 1849.
11. George W., Darwin, Fontana Paperbacks, London 1982.
12. Gilmore D.D., Misogyny: The Male Malady, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2001.
13. Gould S.J., The Mismeasure of Man, W.W. Norton & Company, New York 1996.
14. McGrigor A., On the Real Differences in the Minds of Men and Women, „Journal of the Anthropological Society” 1869, Vol. 7, s. 195–219.
15. Millman M., Such a Pretty Face: Being Fat in America, W.W. Norton and Company, New York 1980.
16. Morris H., The Long War Against God, Baker Book House, Grand Rapids 1989.
17. Richards E., Darwin and the Descent of Women, w: The Wider Domain of Evolutionary Thought, eds. D. Oldroyd, I. Langham, D. Reidel, Holland 1983.
18. Richards E., Will the Real Charles Darwin Please Stand Up? „New Scientist” 1983, Vol. 100, s. 884–887.
19. Rosser S.V., Biology and Feminism: A Dynamic Interaction, Twayne, New York 1992.
20. Schluter D., Brain Size Differences, „Nature” 1992, Vol. 359, s. 181.
21. Sherfey M.J., The Nature & Evolution of Female Sexuality, Vintage Books, New York 1973.
22. Shields S.A., Functionalism, Darwinism, and the Psychology of Women: A Study in Social Myth, „American Psychologist” 1975, Vol. 30, No. 7, s. 739–754. https://doi.org/10.1037/h0076948.
23. Stephens L.D., Evolution and Women’s Rights in the 1890s: The views of Joseph LeConte, „The Historian” 1976, Vol. 38, No. 2, s. 239–252.
24. Symons D., The Evolution of Human Sexuality, Oxford University Press, New York 1980.
25. Tavris C., The Mismeasure of Women: Why Women Are Not the Better Sex, the Inferior Sex, or the Opposite Sex, Simon and Schuster, New York 1992.
26. Van Valen L., Brain Size and Intelligence in Man, „American Journal of Physical Anthropology” 1974, Vol. 40, s. 417–423.
27. Vogt C., Lectures on Man: His Place in Creation, and the History of Earth, ed. J. Hunt, Longman, Green, Longman, and Roberts, Paternoster Row, London 1864.
28. Williams G.C., Sex and Evolution, Princeton University Press, Princeton 1977.