Poglądy Darwina na pozycję społeczną kobietCzas czytania: 14 min

W XIX wieku wśród ówczesnych elit panował pogląd o intelektualnej i fizycznej niższości kobiet w stosunku do mężczyzn¹. Na owe przekonanie bez wątpienia miała wpływ darwinowska teoria ewolucji². Zakładała ona, że narażeni na większą rywalizację mężczyźni poddawani byli silniejszej presji selekcyjnej, w konsekwencji jedynie „najlepsze” cechy przekazywane były kolejnym pokoleniom, podczas gdy kobiety – od wieków obejmowane przez normy wymagające ochrony ich oraz dzieci³ – podlegały selekcji doboru naturalnego w znacznie mniejszym stopniu. W rezultacie mężczyźni stali się ewolucyjnie „bardziej rozwinięci” niż kobiety zarówno w aspekcie intelektualnym, jak i fizycznym oraz posiadanych umiejętności⁴.

Pogląd głoszący, że kobiety nie są równe mężczyznom, był szeroko rozpowszechniony w Wielkiej Brytanii w XIX wieku⁵. Rola kobiet ograniczała się w tym czasie do opieki nad potomstwem oraz dbania o dom, podczas gdy mężczyźni postrzegani byli jako „»z natury« bardziej inteligentni”⁶, „konkurencyjni, ambitni i samolubni”⁷. Przekonanie o niższości kobiet zauważalne było zarówno w „[…] ateistycznych, jak i panteistycznych kulturach religijnych […]”⁸.

Jak wskazuje amerykańska historyk nauki Sue Rosser, wpływy kulturowe miały duże znaczenie w kształtowaniu teorii Karola Darwina oraz innych uczonych XIX wieku⁹. Austriacki filozof Otto Weininger uważał, że kobiety są  „pasożytami społecznymi” i należy je represjonować¹⁰. Powstała w podobnym czasie teoria eugeniki, zapoczątkowana przez Francisa Galtona, głosiła natomiast selekcję zwierząt oraz ludzi w celu ulepszenia gatunków.  Także wielu socjologów postrzegało kobiety jako istoty materialistyczne, mniej uduchowione, a nawet stanowiące zagrożenie dla cywilizacji¹¹. Brytyjski antropolog Allan McGrigor porównywał kobiety do „dorosłych dzieci”. Pisał: „wątpliwe jest, czy kobiety wniosły do świata jedną głęboką, oryginalną ideę o najmniejszej trwałej wartości”¹². Podobne pogląd głosił Carl Vogt, profesor historii naturalnej na Uniwersytecie Genewskim, stawiając kobiety na równi z niemowlętami i przedstawicielami „niższych ras”¹³. Uważał on, że różnice między kobietami a mężczyznami nasilają się wraz z postępem cywilizacji i są najwidoczniejsze w rozwiniętych społeczeństwach europejskich¹⁴. Taką zależność opisywał także Émile Durkheim, francuski filozof, socjolog i pedagog¹⁵.

Stephen Jay Gould, współczesny amerykański paleontolog, twierdził, że większość dziewiętnastowiecznych naukowców wierzyła w wyższość białych mężczyzna nad kobietami oraz pozostałymi rasami, uważając kobiety za intelektualnie gorsze i bliższe zwierzętom¹⁶. Swoje przekonania opierali oni na prowadzonych badaniach oraz na teorii ewolucji.

Karol Darwin zwrócił uwagę na ogromną przepaść dzielącą kobiety i mężczyzn. Owe różnice były tak duże, że angielski przyrodnik wręcz nie mógł uwierzyć, że i mężczyźni, i kobiety są przedstawicielami tego samego gatunku¹⁷. Darwin uważał, że kobieca intuicja i zdolność szybkiego spostrzegania są „charakterystycznym znamieniem niższych ras ludzkich, a jako takie cofają nas mimowolnie do dawniejszych okresów rozwoju cywilizacji”¹⁸. Twierdził on, że kobiety, jako niższe intelektualnie, powinny być podporządkowane mężczyznom. Ich rola miała ograniczać się do dbania o dom i męża, który, uwolniony od części obowiązków, mógł zająć się ważniejszymi sprawami¹⁹. Według niego, mężczyzna „jest bardziej odważny, śmiały i energiczny, a przytem ma więcej samodzielności i umie snadniej poradzić sobie we wszystkiem”²⁰.

Wyżej przedstawione poglądy znalazły swoje odzwierciedlenie w teorii ewolucji. Zakłada ona przetrwanie najlepiej przystosowanych osobników drogą doboru naturalnego oraz przekazanie jak największej liczby ich genów kolejnemu pokoleniu. Doktryna o niższości kobiet była kluczowa dla wczesnej teorii ewolucji. Powstanie dużego rozróżnienia między samicami i samcami Darwin argumentował istnieniem doboru płciowego, który zapewniał rosnącą separację między płciami oraz ich działanie w odrębnych sferach²¹. Dobór ten polegał na rywalizacji między mężczyznami o partnerkę, a także poddawaniu samców większej selekcji ze względu na udział w polowaniach i wojnach. W rezultacie osobniki lepiej rozwinięte miały szansę pozostawić więcej potomstwa. Rozwój kobiet natomiast zatrzymał się na niższym poziomie ewolucji²². Darwinista i twórca psychologii społecznej Gustave Le Bon twierdził, że kobiety reprezentują najniższe formy ewolucji człowieka. Cechują je zmienność, niekonsekwencja oraz brak logicznego myślenia, a przypadki wybitnych kobiet są niezwykle rzadkie²³. Z kolei geniusz, wyobraźnia i rozum przekazywane są potomstwu płci męskiej²⁴.

Dobór naturalny i płciowy są podstawą teorii ewolucji człowieka. Darwin głosił, że słabsi mężczyźni ginęli w czasie wojen i polowań, a jedynie najsprawniejsi, najszybsi i najsilniejsi mieli szansę na spłodzenie potomstwa. Presja selekcyjna nie działała w taki sposób na kobiety zajmujące się głównie zbieractwem²⁵. Zasady wojenne na ogół zakazywały krzywdzenia kobiet i dzieci. Brak eliminacji słabszych osobników oznaczał przekazywanie gorszych genów kolejnemu pokoleniu.

Innym rodzajem zachowania wpływającym na selekcję osobników była rywalizacja mężczyzn o partnerki. Aby przekazać swoje geny, mężczyzna musiał okazać się intelektualnie i fizycznie lepszy od konkurentów²⁶. Według Darwina to właśnie „walki pomiędzy […] samcami, o posiadanie drugiej płci”²⁷ były przyczyną ewolucji mężczyzn.

Twierdzenie, że mężczyźni są bardziej rozwinięci od kobiet potwierdzała hipoteza o większej zmienności samców. Więcej mężczyzn niż kobiet uważano za wybitnych, ale także większa ich liczba rodziła się upośledzona umysłowo, a także miała konflikty z prawem²⁸.

Istotność tezy o niższości kobiet podsycał pogląd, że biologia, a nie środowisko czy edukacja, wpływa na cechy psychiczne człowieka, w tym na zachowanie i moralność²⁹. Męska inteligencja i sprawność fizyczna były systematycznie doskonalone przez rywalizację o zdobycie partnerki, czyli dobór płciowy, oraz poprzez polowania i wojny, czyli dobór naturalny³⁰.

Teorię o wyższości intelektualnej mężczyzn Darwin oparł na obserwacji sukcesów osiąganych przez obie płcie. Doszedł do wniosku, że lista najwybitniejszych kobiet nie mogłaby się równać z listą najwybitniejszych mężczyzn. Empirycznych świadectw na potwierdzenie tej teorii szukano w pomiarach wielkości mózgu. Darwin wyjaśniał, że w miarę rozwoju zdolności intelektualnych mózg stawał się większy. Jak pisał: „Przypuszczenia w stosunku, rzekomo zachodzącym pomiędzy wielkością mózgu, a stanem rozwoju władz umysłowych, oparte są na porównywaniu czaszek ludzi dzikich i ucywilizowanych plemion teraźniejszych oraz kopalnych, tudzież różnorodnych innych zwierząt kręgowych”³¹. Rzekoma korelacja między rozmiarem czaszki a intelektem posłużyła do przeprowadzenia badań polegających na wykazaniu, że przeciętna wielkość mózgu kobiet jest mniejsza od mózgu mężczyzn³². Francuski chirurg, profesor Paul Broca dysponował pomiarami między innymi ludzkich czaszek, na podstawie których doszedł do wniosku, że u mężczyzn mózg jest średnio większy niż u kobiet i „ras niższych”³³ oraz że „istnieje niezwykły związek między rozwojem inteligencji a objętością mózgu”⁷. Broca doszedł do wniosku, że mniejszy rozmiar żeńskiego mózgu jest efektem niższości fizycznej i intelektualnej, a dysproporcja między rozmiarami mózgów kobiet i mężczyzn wynika z odmiennych nacisków ewolucyjnych³⁴.

Współcześnie teoria doboru płciowego jest nie do utrzymania. Argumentacji Darwina zarzuca się pominięcie faktu, że w XIX wieku role społeczne kobiet sprowadzały się na ogół do prowadzenia domu i wychowywania dzieci. Brak edukacji oraz ograniczenia w zatrudnieniu owocowały niewielką liczbą kobiet określanych jako wybitne. Do błędnych wniosków na temat kobiet doprowadziło prawie całkowite zignorowanie czynników środowiskowych i uwarunkowań społecznych³⁵.

Kolejny problem pojawia się w założeniu, że stopniową ewolucję mężczyzn zapewniała konkurencja w zdobyciu partnerki. Tylko samiec z jak najlepszymi cechami mógł przekazać największą liczbę genów kolejnemu pokoleniu. Jednak czynniki określające to, co jest uważane za atrakcyjne seksualnie, zmieniały się, wykluczając długoterminową selekcję płciową³⁶. W tym argumencie pominięto również fakt, że w wielu społeczeństwach istnieją małżeństwa aranżowane.

Badanie przeprowadzone przez psychologa z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, Leigha Van Valena, dotyczące związku między rozmiarem mózgu a inteligencją wykazało, że niewielka różnica między płciami w większym stopniu może być świadectwem na uprzedzenia kulturowe niż na biologiczną niższość³⁷. Kanadyjski profesor biologii ewolucyjnej Dolph Schluter wyjaśnia również, że w przeszłości wielu naukowców niewłaściwie rozumiało analizę statystyczną. Poskutkowało to błędnymi interpretacjami wyników porównywania rozmiarów mózgów kobiet i mężczyzn³⁸.

Współczesne badania genetyczne także podważają teorię niższości kobiet. Geny nie są dziedziczone zgodnie z liniami płciowymi³⁹. Mężczyźni nie mogliby więc ewoluować w inny sposób niż kobiety. Modele dziedziczenia Mendla i de Vriesa także wskazują, że informacja genetyczna potomstwu obojga płci przekazywana jest w równej ilości od matki i od ojca⁴⁰.

Poglądy Darwina miały ogromny wpływ na naukę oraz na społeczeństwo, choć jego postrzeganie kobiet nie wyróżniało się wśród już wcześniej głoszonych tez, a było jedynie kolejnym „naukowym” wybrzmieniem wszechobecnych przekonań charakterystycznych dla epoki wiktoriańskiej. Jego hipotezy stały się teoretyczną podstawą, z której mogli korzystać naukowcy, otwarcie wspierając tezę o nierówności płci⁴¹. Powszechny pogląd, że kobiety różnią się od mężczyzn pod względem intelektualnym, został „naukowo potwierdzony” przez darwinistów, dając możliwość rozwoju coraz większych nierówności społecznych między płciami. Ewolucjonista i geolog Joseph Le Conte wnioskował za ograniczeniem ról społecznych kobiet⁴² oraz sprzeciwiał się ich prawu wyborczemu, argumentując swoje zdanie ewolucyjną niezdolnością do radzenia sobie z problemami wymagającymi logicznego myślenia⁴³.

Darwinowska doktryna służyła również jako wytłumaczenie wszelkich nierówności społecznych. Ludzie bogaci, ludy dominujące nad innymi czy pewne rasy były z natury lepsze, biologicznie lepiej rozwinięte⁴⁴.

Ewolucjonistyczne wyjaśnienie niższości kobiet służyło także usprawiedliwieniu męskich wad społecznych, takich jak rozwiązłość czy nieodpowiedzialność⁴⁵. Mężczyzna miał być zdeterminowany genetycznie do pozyskiwania jak największej liczby partnerek w celu pozostawienia jak największej liczby potomstwa⁴⁶.

Skutki darwinowskiego poglądu o niższości kobiet wobec mężczyzn odczuwane były w społeczeństwach przez długie lata i mimo że od dekad założenia tej tezy są obalane, to ich echa da się słyszeć po dziś dzień. Nierzadko można natrafić na opinie, że mężczyzna jest lepszym lekarzem, naukowcem, prawnikiem czy kierowcą. Pokazuje to, jak ogromny wpływ na kształtowanie życia człowieka mają teorie dotyczące fundamentalnych pytań o jego pochodzenie.

Klaudia Wójcicka

Stypendystka IV edycji konkursu stypendialnego Fundacji En Arche

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 12.7.2023

Literatura: