Ateista Bradley Monton o teorii inteligentnego projektuCzas czytania: 11 min

Czy teoria inteligentnego projektu powinna być traktowana jako teoria naukowa? A jeżeli tak, to czy powinno się o niej mówić w szkołach na lekcjach poświęconych zagadnieniom przyrodniczym? A może teoria inteligentnego projektu to koncepcja kreacjonistyczna imitująca teorię naukową? Te i inne kwestie rozważa filozof i ateista Bradley Monton w książce Teoria inteligentnego projektu oczami ateisty¹. Ta książka to próba spojrzenia na teorię inteligentnego projektu z perspektywy obiektywnego obserwatora. Książka ta – pod tytułem Seeking God in Science: An Atheist Defends Intelligent Design² ukazała się w 2009 roku. Polski przekład został opublikowany w 2023 roku w ramach wydawanej przez Fundację En Arche serii „Perspektywy Nauki”. Przekładu dokonał Bartosz Bagrowski.

Bradley Monton to amerykański filozof, którego głównym obszarem zainteresowań jest filozofia nauki, a w szczególności zagadnienia z pogranicza fizyki i metafizyki. Pracę doktorską zatytułowaną Quantum Ontology and Quantum Observers [Ontologia kwantowa i obserwatorzy kwantowi] obronił w 1999 roku na Princeton University. Jest autorem kilkunastu publikacji z zakresu filozofii fizyki, z czego Prolegomena to Any Future Physics-Based Metaphysics³ [Prolegomena do przyszłej metafizyki opartej na fizyce] była wielokrotnie cytowana jako przedstawiająca nowe spojrzenie na związek między fizyką a metafizyką. Tekst ten otrzymał w 2011 roku nagrodę Excellence in Philosophy of Religion Prize. Uczony interesuje się także filozofią religii. Zastanawia się, czy istnienie Boga może być potwierdzone w sposób naukowy. Jest ateistą, ale twierdzi, że niektóre argumenty przemawiające za istnieniem Boga są zasadne. Na uwagę zasługują również artykuły Montona spoza jego głównych obszarów zainteresowań: Morality Grounds Personal Identity⁴ [Moralność uzasadniająca tożsamość] oraz A Survival Imperative for Space Colonization⁵ [Imperatyw przetrwania dla kolonizacji kosmosu] – wywiad na temat przetrwania ludzkości opublikowany w „The New York Times”. Obecnie Bradley Monton jest zatrudniony na stanowisku profesora filozofii w Wuhan University⁶.

Autor już w pierwszych słowach Przedmowy napisał, że chociaż jego książka nie zawiera pełnego poparcia dla teorii inteligentnego projektu, to „teoria ta powinna być traktowana poważniej niż wiele teorii konkurencyjnych”⁷.

Rozdział pierwszy to poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: czym jest teoria inteligentnego projektu i dlaczego nawet ateista może uznać ją za uzasadnioną? Monton przytacza definicję teorii inteligentnego projektu podaną na stronie Discovery Institute: „Teoria inteligentnego projektu utrzymuje, że inteligentna przyczyna jest lepszym wyjaśnieniem niektórych cech Wszechświata oraz istot żywych aniżeli nieukierunkowany proces jak dobór naturalny”⁸. Uczony przeanalizował tę definicję i zmodyfikował jej treść do następującej postaci: „Teoria inteligentnego projektu utrzymuje, że pewne globalne cechy Wszechświata dostarczają argumentów za istnieniem inteligentnej przyczyny lub że pewne biologicznie wrodzone cechy istot żywych dostarczają dowodów na poparcie doktryny, że cechy te są wynikiem celowych działań inteligentnej przyczyny, która nie jest biologicznie związana z istotami żywymi, oraz że dostarczają świadectw przeciwko doktrynie, że cechy te są wynikiem niekierowanego procesu, takiego jak dobór naturalny”⁹. Monton zwraca uwagę, że omawiane kwestie terminologiczne mają kluczowe znaczenie dla debaty dotyczącej teorii inteligentnego projektu. W dalszej części rozdziału zastanawia się, czy teoria ta nie jest mimo wszystko metafizyczna. Przytacza rozważania Elliotta Sobera, filozofa krytycznie nastawionego do teorii inteligentnego projektu, który uważa, że twierdzenia o projekcie w przyrodzie wskazują na istnienie nadprzyrodzonych projektantów¹⁰. Sober argumentuje, że jeśli system występujący w przyrodzie jest nieredukowalnie złożony, to został stworzony przez inteligentnego projektanta. Umysły występujące w przyrodzie są nieredukowalnie złożone, dlatego biorąc pod uwagę pierwsze założenie, musiały zostać stworzone przez inteligentnego projektanta. Idąc dalej tym tropem, Sober uważa, że każdy umysł w przyrodzie, który projektuje i buduje nieredukowalnie złożony system, sam jest nieredukowalnie złożony. Zatem jeśli Wszechświat jest skończony i przyczyna poprzedza skutek, to przynajmniej jeden z umysłów występujących w przyrodzie nie został stworzony przez żaden inny umysł występujący w przyrodzie. Jeżeli Wszechświat jest skończony, a w przyrodzie przyczyny poprzedzają skutki, to istnieje nadprzyrodzony inteligentny projektant¹¹. Analizując argumentację Sobera, Monton podkreśla, że jej wartość zależy od poprawności wszystkich wymienionych wyżej założeń. Jeśli co najmniej jedno z tych założeń jest wątpliwe, argumentacja Sobera również staje się wątpliwa. Monton dochodzi do wniosku, że ostatecznie Soberowi nie udało się wykazać istnienia nadprzyrodzonego projektanta¹².

W kolejnym rozdziale książki Monton szuka odpowiedzi na pytanie: czy uzasadnione jest traktowanie teorii inteligentnego projektu jako teorii naukowej? Rozważania rozpoczyna od poddania krytyce głośnej decyzji sędziego Johna E. Jonesa III w sprawie skierowanej przeciwko okręgowi szkolnemu Dover, gdzie rada szkolna wydała oświadczenie legitymizujące teorię inteligentnego projektu. Teoria inteligentnego projektu – zgodnie z orzeczeniem sędziego Jonesa – powinna być traktowana jako religia i nie można jej nauczać w szkołach publicznych¹³. Sędzia Jones podał trzy powody, na podstawie których uznał, że teoria ta nie może być traktowana jako naukowa: przedstawiona przez teoretyków projektu krytyka darwinowskiej teorii ewolucji została odparta przez społeczność uczonych, błędny argument o nieredukowalnej złożoności oraz kryterium naturalizmu metodologicznego¹⁴. Monton podważa te powody, skupiając się głównie na ostatnim. Dochodzi do wniosku, że naturalizm metodologiczny stanowi ograniczenie nauki. Podkreśla także, że nawet sami naukowcy nie są zgodni co do tego, że naturalizm metodologiczny powinien być kryterium naukowości¹⁵. Aby uniknąć zarzutu, że teoria inteligentnego projektu jest teistyczna, Monton wprowadza – jego zdaniem – nowe rozumienie tej teorii, co określa mianem teorii projektu 2.0. Jak napisał: „Teoria projektu 2.0 utrzymuje, że pewne cechy Wszechświata oraz istot żywych najlepiej wyjaśnia inteligentna przyczyna”¹⁶. Inteligentną przyczyną może, ale nie musi być Bóg. Teoria ta staje się teorią rozłączną i nie jest już z natury teistyczna – inteligentna przyczyna może być nadprzyrodzona, ale może być też naturalna¹⁷. Monton odnosi się także do argumentów przemawiających za naturalizmem metodologicznym jako kryterium naukowości zawartych w książce Roberta Pennocka Tower of Babel¹⁸ [Wieża Babel], autora ekspertyzy filozoficznej dla sędziego Jonesa pod tytułem, oraz do argumentów Matta Younga i Tanera Edisa, którzy sprzeciwiają się uznaniu teorii inteligentnego projektu za naukę¹⁹. W podsumowaniu rozdziału autor stwierdza, że kwestię ważniejszą niż odpowiedź na pytanie, czy teoria inteligentnego projektu jest teorią naukową, stanowi rozstrzygnięcie, czy jest ona prawdziwa. Ataki ateistów opierają się głównie na argumentacji, że teoria inteligentnego projektu nie jest naukowa. Jeśli jednak okazałaby się ona prawdziwa, wspomniany argument ateistów przestaje mieć według Montona znaczenie²⁰.

W rozdziale trzecim Monton analizuje cztery argumenty potwierdzające zasadność teorii inteligentnego projektu: argument precyzyjnego dostrojenia, argument kosmologiczny kalam, argument pochodzenia życia oraz argument dotyczący symulacji²¹. Rozważania zaczyna od obiekcji co do argumentu precyzyjnego dostrojenia; zastanawia się, czy życie mogłoby istnieć, gdyby stałe wartości fizyczne i chemiczne były inne niż te, które znamy, oraz czy istnienie wielu wszechświatów podważyłoby ideę precyzyjnego dostrojenia. Monton dochodzi do wniosku, że jego zastrzeżenia mają pewną wagę, ale ostatecznie nie podważają argumentu o precyzyjnym dostrojeniu²². Odnosząc się do argumentu kosmologicznego kalam, czyli próby wykazania istnienia Boga na podstawie danych naukowych, Monton opiera się na dwóch przesłankach: wszystko, co zaczyna istnieć, ma przyczynę swojego istnienia, oraz że Wszechświat zaczął istnieć²³. Uczony stwierdza, że tak naprawdę nie wiadomo, czy doszło do Wielkiego Wybuchu, a zatem nie wiadomo, czy Wszechświat miał początek. Nie mamy więc podstaw, aby uważać, że argument kosmologiczny jest słuszny, tak samo jak nie możemy uznać, że jest niesłuszny. Sama możliwość istnienia kosmicznego projektanta jest według Montona wiarygodnym argumentem na rzecz teorii inteligentnego projektu²⁴. W dalszej części rozdziału uczony analizuje argument pochodzenia życia:

Uważam, że przy założeniu, iż Bóg istnieje, jest całkiem prawdopodobne, iż istniałoby życie, podczas gdy przy założeniu, że Boga nie ma, jest całkiem prawdopodobne, że istniałoby życie, ale nie tak prawdopodobne, jak wówczas, gdyby istniał Bóg (myślę, że istnieje raczej nieskończona liczba planet, ale nie jestem tego nawet w przybliżeniu pewien). Po usłyszeniu argumentu na rzecz istnienia Boga opartego na pochodzeniu życia myślę, iż jest trochę bardziej prawdopodobne, że Bóg istnieje. Zmiana prawdopodobieństwa nie jest jednak na tyle znacząca, aby powstrzymać mnie od bycia ateistą²⁵.

Autor omawia argument symulacji – który zakłada, że „istnieje wysoce inteligentna istota (lub istoty) przeprowadzająca komputerową symulację naszego Wszechświata, a my jesteśmy tylko częścią tej komputerowej symulacji”²⁶ – i dochodzi do wniosku, że nie można go ostatecznie obalić i jest to sensowny argument na rzecz teorii inteligentnego projektu²⁷.

W ostatnim rozdziale Monton zastanawia się, czy teorii inteligentnego projektu powinno się nauczać w szkołach. Przytacza w tej sprawie stanowisko Discovery Institute:

Zamiast wymagać nauczania teorii inteligentnego projektu, Discovery Institute zaleca, aby stany i okręgi szkolne skupiły się na bardziej szczegółowym nauczaniu o teorii ewolucji, w tym informowaniu uczniów o niektórych związanych z tą teorią problemach, które zostały omówione w recenzowanych czasopismach naukowych. Innymi słowy ewolucjonizm powinien być nauczany jako teoria naukowa, którą można poddać krytycznej analizie, a nie jako święty dogmat, którego nie można kwestionować. Wierzymy, że jest to zdroworozsądkowe podejście, które przyniesie korzyści uczniom, nauczycielom i rodzicom²⁸

Monton uważa, że przeciwnicy nauczania teorii inteligentnego projektu w szkołach traktują uczniów jak puste naczynia, które chcą wypełnić tylko „właściwymi” pomysłami. Według Montona uczniowie są początkującymi myślicielami, a społeczeństwo powinno zrobić wszystko, żeby poprawić ich zdolność krytycznego myślenia. Zachęcanie uczniów do debatowania i zadawania pytań poprawi ich zdolności intelektualne znacznie bardziej niż wykuwanie na pamięć treści jakiejś konkretnej teorii naukowej²⁹.

Książka Teoria inteligentnego projektu oczami ateisty porusza tematy dotyczące filozofii, teorii inteligentnego projektu, jak również debat i konfliktów pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami tej teorii. Autor omawia poszczególne zagadnienia poprzez wyjaśnianie stosowanych pojęć, odsłanianie kulis sporów oraz dostarczenie wiedzy niezbędnej do dalszych rozważań. Monton zadaje trudne pytania, na które – na chwilę obecną – nie można udzielić ostatecznej odpowiedzi. Jednak sposób przedstawienia omawianych zagadnień, jak również ich szczegółowość mobilizują czytelnika do podjęcia własnych przemyśleń.

Marcin Greszata

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 6.11.2023

Książkę Teoria inteligentnego projektu oczami ateisty można nabyć w księgarni Fundacji En Arche:

Bradley Monton, Teoria inteligentnego projektu oczami ateisty, tłum. B. Bagrowski, „Perspektywy Nauki”, Fundacja En Arche, Warszawa 2023.

Literatura: