Zapomniana historia teorii ewolucji w ujęciu Scotta TurneraCzas czytania: 8 min

W poprzednich artykułach przedstawiłem pierwsze trzy filmy stanowiące część internetowego kursu Scotta Turnera na temat teorii ewolucji. Zaprezentowałem ogólny zarys kursu, który dotyczy przede wszystkim kwestii filozoficznych¹. Dzisiaj skupię się na zapomnianej historii teorii ewolucji.

Witalizm metafizyczny

W pierwszych nagraniach Turner opisuje teorie ewolucji sformułowane przed narodzinami Karola Darwina. Kontynuatorzy myśli Platona i Arystotelesa utrzymywali, że życie zasadniczo różni się od nieżycia². Natomiast zwolennicy ujęcia atomistycznego (współczesnego materializmu naukowego) uważali, że nie ma większych różnic między tymi dwoma stanami. Zmieniała się jedynie konfiguracja atomów, więc można było to sprowadzić do mechanizmów fizycznych. Zwolennicy tego pierwszego poglądu zostali nazwani witalistami. Ta forma witalizmu zdobyła popularność w XVIII wieku i była określana mianem witalizmu metafizycznego³. Zwolennicy tego ujęcia utrzymywali, że nieuchwytne siły tchnęły życie w materię i kierowały działaniami organizmów.

Najsłynniejszym witalistą metafizycznym był Jean-Baptiste Lamarck (1744–1829)⁴. Ukuł on termin „biologia” i uczynił z badania życia odrębną dyscyplinę. Zaproponował również pierwszą spójną teorię ewolucji. Lamarck przedstawił ideę, w której połączył ówcześnie postulowane twierdzenia o witalistycznej sile nadającej coraz większą złożoność embrionowi przekształcającemu się w dorosły organizm, z twierdzeniami o sile kierującej ewolucją organizmów w stronę wzrastającej złożoności, czego przykładem jest przeobrażenie larwy w owada.

Twierdził, że mechanizm sprawiający, iż organizm dostosowuje się do otoczenia, czego przykładem jest biała sierść królika w zimie, jest ściśle połączony procesem ewolucji organizmu ku nowej formie, która jest lepiej przystosowana do środowiska. Ta „siła adaptacyjna” sprawiała, że na przykład szyja żyrafy, stawała się dłuższa, silniejsza i lepiej rozwinięta. Cechy, które uległy przeobrażeniu, były dziedziczone przez następne pokolenie. Po kilku pokoleniach ciągła akumulacja zmian mogła doprowadzić do dużych modyfikacji ewolucyjnych.

Istotna trudność witalizmu metafizycznego polegała na tym, że prowadził on do błędnego koła w rozumowaniu. Wytłumaczeniem każdego procesu życiowego mogła być napędzająca go siła witalna, a jedynym świadectwem istnienia takich sił były procesy, które tłumaczono w odwołaniu do tych sił. Owa tautologia sprawiła, że witalizm metafizyczny został ostatecznie odrzucony.

Witalizm procesu

Kolejną formą witalizmu, nieobarczoną błędnym kołem w rozumowaniu, był witalizm procesu. Jego pionier, francuski lekarz Théophile de Bordeu (1722–1776), badał sposób, w jaki pszczoły koordynowały swoje zachowania, aby sformować rój. Doszedł do wniosku, że warunkiem utrzymania się pojedynczych pszczół przy życiu jest przetrwanie roju, co z kolei zależy od ciągłych negocjacji i kompromisów pomiędzy pojedynczymi osobnikami. Celem tych działań było przetrwanie roju, a co za tym idzie jego poszczególnych osobników. Rój był czymś w rodzaju organizmu, którego cechy wynikają z negocjacji i zawierania kompromisów w imię wspólnego dobra. Uważano, że ten sam proces zachodzi w samych organizmach, dzięki czemu mogą się one lepiej przystosować do środowiska.

Proces ten ma charakter teleologiczny, ponieważ ukierunkowuje organizmy na określony cel. Turner twierdzi, że witalizm procesu i leżąca u jego podstaw teleologia stanowi fundament prawie całej dziewiętnastowiecznej biologii. W podobnym tonie wyraził się również genetyk J.B.S. Haldane (1892–1964), który jest autorem słynnego twierdzenia: „Teleologia jest niczym kochanka, biolog nie odważy się pokazać z nią publicznie, choć nie potrafi bez niej żyć”⁵.

Georges Cuvier

Jednym z najbardziej prominentnych witalistów procesu był zoolog Georges Cuvier (1769–1832), twórca paleontologii kręgowców i anatomii porównawczej. Był też pionierem stratygrafii, po tym jak wyszczególnił warstwy osadów w Basenie Paryskim i jako pierwszy zidentyfikował różne ery geologiczne na podstawie żyjących wówczas gatunków. Opracował model ewolucji oparty na witalizmie procesu.

Podzielił zwierzęta na cztery duże kategorie, które odpowiadały czterem głównym typom budowy ciała:

– kręgowce (Vertebrata): ssaki, ptaki, gady, płazy i ryby,

– stawowate (Articulata): owady i skorupiaki,

– mięczaki (Mollusca): ślimaki, małże i zwierzęta muszelkowe,

– promieniaki (Radiata): szkarłupnie, jamochłony i ukwiały.

Organizmy należące do tych kategorii postrzegał jako odrębne typy. Odrzucił pogląd Lamarcka, który twierdził, że z biegiem czasu wzrasta poziom złożoności budowy organizmów. Zamiast tego utrzymywał, że życie zmieniało się na skutek pojawiających się od czasu do czasu „katastrof”, kiedy wydarzenia geologiczne prowadziły do daleko idących zmian w budowie organizmów. W XX wieku paleontolodzy częściowo doszli do takich samych wniosków, formułując teorię punktualizmu.

Cuvier połączył witalizm procesu ze swoją teorią ewolucji twierdząc, że funkcjonowanie organizmu zależy od określonych zależności występujących między częściami organizmu. Każdy organizm staje naprzeciw swoistym dla siebie „warunkom egzystencji” mając do dyspozycji określony układ wzajemnie powiązanych części. Na przykład roślinożerca posiada zęby, których odpowiednie funkcjonowanie umożliwia spożywanie roślin. Żaden organizm nie będzie miał połowy zębów roślinożercy i połowy zębów mięsożercy, ponieważ nie miałby szans na przeżycie.

Na poparcie swojej teorii przedstawił pionierskie badania w dziedzinie anatomii ilościowej. Połączył jakościowy opis zwierzęcia z ilościowymi pomiarami rozmiarów jego kości. Określił relacje ilościowe mianem korelacji części. Zauważył, że korelacja części różni się w zależności od typu zwierząt. Proporcje kostne zawsze były zoptymalizowane tak, aby zaspokoić potrzeby organizmu.

Teoria ewolucji zaproponowana przez Cuviera była wynikiem obserwacji skamieniałości w połączeniu z ideą korelacji części. Utrzymywał, że u zwierząt nie zachodzą większe zmiany, dopóki jakieś katastrofalne w skutkach wydarzenie nie doprowadzi do dramatycznej zmiany środowiska i nie zakłóci warunków ich egzystencji. Ostatecznie geolodzy odkryli wyraźne ślady tego typu katastrof, na przykład uderzenia asteroidy, które prawdopodobnie doprowadziło do wyginięcia dinozaurów. W odpowiedzi części zwierząt reorganizowały się w nowych warunkach środowiskowych, czego efektem była nagła i często daleko idąca transformacja. Do czasu kolejnej katastrofy w organizmach nie zachodziły większe zmiany.

Scott Turner postrzega Cuviera teorię ewolucji jako kontynuację tradycji witalizmu procesu. Podobnie jak Lamarck, Cuvier przedstawił ideę, w której połączył proces przystosowywania się organizmu do środowiska z adaptacją ewolucyjną całej linii genealogicznej. Oboma rodzajami adaptacji kieruje proces poznawczy organizmu.

Źródła teorii Darwina

Turner opisuje też różne wpływy i okoliczności, które ukształtowały pojmowanie ewolucji przez Karola Darwina i sprawiły, że jego teoria stała się dominująca⁶. Miał tu na myśli ewolucjonistyczne poglądy dziadka Karola Darwina, idee szkockich myślicieli oświeceniowych, rewolucję przemysłową i przewroty polityczne wywołane przez rewolucję francuską. Turner przedstawia również obserwacje i interakcje, z których wyłoniła się darwinowska teoria doboru naturalnego⁷. Uwzględnia kontakty Darwina z Alfredem Russelem Wallace’em, któremu przypisuje się współautorstwo teorii⁸, oraz wpływ ekonomisty i demografa Thomasa Malthusa⁹. W omówieniu Turnera pojawia się zapowiedź rychłego kryzysu teorii Darwina.

Scott Turner chętnie zapozna się z wszelkimi komentarzami na temat swojego kursu. Jego dane kontaktowe i lista publikacji znajdują się na jego stronie internetowej.

Brian Miller

Oryginał: Scott Turner Describes the Largely Forgotten History of Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2021, April 16 [dostęp 10 V 2023].

Przekład z języka angielskiego: Grzegorz Smółka

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 10.5.2023

Literatura: