Scott Turner o tradycjach filozoficznych kształtujących biologięCzas czytania: 8 min

W poprzednim artykule¹ przedstawiłem nową serię filmów Scotta Turnera poświęconych jego nowatorskiemu modelowi ewolucji. Tym razem skupię się na dwuczęściowym nagraniu na temat tradycji filozoficznych, które ukształtowały różne spojrzenia na biologię². Wnikliwa analiza Turnera pomaga o wiele lepiej zrozumieć, co leży u źródeł konfliktu pomiędzy standardowym modelem ewolucji a teorią inteligentnego projektu, a ponadto zapewnia ramy filozoficzne modelu zaproponowanego przez Turnera.

Początki filozofii

Turner rozpoczyna od omówienia zarysu różnych szkół filozoficznych, które ukształtowały zachodnią cywilizację. Opisuje, jak niemal wszystkie starożytne kultury rozwinęły własne mitologie przedstawiające powstanie i początki historii świata. Cechą wspólną tych relacji była centralna rola siły lub sił nadprzyrodzonych, takich jak panteon bóstw, które nadawały bieg historii. W VI wieku p.n.e. Grecy zapoczątkowali zupełnie nowe, filozoficzne postrzeganie świata³. Filozofia zajmuje się między innymi naturą świata przyrody. Filozofowie nie odwołują się do mitów, ale próbują zrozumieć świat w oparciu o rozum.

Starożytni filozofowie szukali odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczące rzeczywistości. Jednym z najważniejszych było pytanie o to, jak należy rozumieć napięcie wynikające z tego, że świat posiada wiele cech stałych (świat jako byt stały) jak gęstość wody, a jednocześnie pod wieloma względami nieustannie się zmienia (świat, który się staje). Kluczowe było również pytanie, czy życie jest czymś unikalnym, czy też stanowi kolejny układ powszechnie występującej materii. Pytania pokrewne dotyczyły różnic pomiędzy formami życia i okolicznościami pojawienia się tych różnic.

Szkoła atomistyczna

Jedną z prominentnych szkół filozoficznych był atomizm⁴. Atomiści próbowali odpowiedzieć na te pytania, twierdząc, że wszystko składa się z wiecznych „atomów”, które wchodzą ze sobą w interakcję według różnych prawideł. Stałe cechy bytów wynikały z niezmiennego charakteru atomów oraz powiązanych z nimi praw. Różnice pomiędzy rozmaitymi bytami oraz ich tendencja do zmian wynikały zaś z tego, że atomy nieustannie tworzyły różne konfiguracje. Najważniejszym celem atomistów było wyeliminowanie idei sprawczości, dzięki czemu ludzkość zostałaby uwolniona od bogów. Wówczas ludzie mogliby zyskać wolność. Zwolennicy tej szkoły byli starożytnymi odpowiednikami wojujących ateistów.

Najsłynniejszym atomistą był Demokryt, który żył w V wieku p.n.e., i był rówieśnikiem Sokratesa. Uczniem tego pierwszego był Anaksagoras, który odniósł model atomistyczny do życia⁵. Anaksagoras twierdził, że różnorodność życia była skutkiem dużej ilości części ciał dryfujących w przestrzeni. Części losowo się łączyły, co przypominało proces składania zabawki znanej jako „Pan Ziemniak”⁶. Niektóre ich konfiguracje okazały się niezdolnymi do życia wynaturzeniami, które przykładowo mogły mieć ręce tam, gdzie powinny się znajdować usta, podczas gdy inne przypominały właściwie zbudowane organizmy. Te pierwsze nie przetrwały, a te drugie przeżyły i wydały potomstwo. Opowieść ta wykazuje pewne podobieństwo do darwinowskiej idei doboru naturalnega, lecz miała tłumaczyć pochodzenie organizmów z pominięciem sprawczości, a nie ich ewolucję w czasie.

Sokrates i teleologia

Atomiści spotkali się z krytyką, że próba wyeliminowania idei sprawczości ze świata jest skazana na niepowodzenie⁷. Sokrates uznał, że koncepcja ta jest „czymś zbliżonym do obłędnych urojeń”⁸. Utrzymywał, że we Wszechświecie istnieją wyraźne i wszechobecne świadectwa na to, że praktycznie wszystko ma jakiś cel. Przekonanie to jest określane mianem teleologii, czyli doktryny celowości.

Atomiści nie wierzyli w istnienie jakiejkolwiek celowości w przyrodzie. Ich zdaniem wszystko można wytłumaczyć w kategoriach przyczyny i skutku – zasad rządzących interakcją pomiędzy atomami. Natomiast Sokrates i jego uczniowie uważali, że przyczyna i skutek nie wystarczą do zrozumienia Wszechświata, który zdaje się podążać w określonym celu. Przyczynowość może być drogą, którą Wszechświat zmierza do tego celu, lecz nie jest celem samym w sobie. Aby zrozumieć Wszechświat, należy zrozumieć cel, do którego zmierza.

Platon i Arystoteles

Najsłynniejszym uczniem Sokratesa był Platon⁹, który twierdził, że cel ostateczny realizuje się przez przyczynę celową lub pierwszego poruszyciela. Dla Platona demiurg był uosobieniem pierwszego poruszyciela. Demiurg kierował wszystkimi przyczynami występującymi w świecie, aby były zgodne z przyczyną celową. Święty Augustyn przeniósł ideę demiurga na grunt chrześcijaństwa.

Cel Wszechświata był wyznaczany przez idee. Były one doskonałymi reprezentacjami powszechnie znanych obiektów. Idee te istniały w najwyższym umyśle. To przekonanie sprawiło, że Platon pojmował biologię inaczej niż atomiści. Według Platona organizmy nie były przypadkowym zbiorem części, któremu udało się przeżyć. Były przejawami transcendentnych idei lub pełniących funkcję konceptów „form”, w oparciu o które wytworzył je demiurg, co wyraźnie przywodzi na myśl inteligentny projekt.

Najwybitniejszym uczniem Platona był Arystoteles¹⁰, który poszedł w ślady swojego mistrza i również odrzucił nieteleologiczną propozycję atomistów¹¹. Różnił się jednak od Platona pod tym względem, że nie umieścił form w sferze eterycznej. Zamiast tego utrzymywał, że forma jest nierozerwalnie związana z ciałem. W przypadku zwierząt forma ukierunkowywała embrion na cel, jakim było osiągnięcie dojrzałości. Tak jak Platon, Arystoteles uważał, że forma znajduje się ponad materią i decyduje o jej losach. Forma była dziełem najwyższego intelektu¹².

Arystotelesowski pogląd na życie stanowi filozoficzną podstawę dla modelu ewolucyjnego Scotta Turnera. Koncepcja formy koresponduje z zasadniczym założeniem Turnera, który utrzymuje, że proces poznania odpowiada za adaptację organizmu do środowiska lub umożliwia zmiany najbliższego otoczenia spełniające psychologiczne potrzeby organizmu¹³. Proces poznania prowadzi również do ewolucji adaptacyjnej.

Spuścizna greckich filozofów

Na koniec Turner pokazuje, jak te trzy szkoły ukształtowały – poczynając od średniowiecza, przez okres rewolucji naukowej, a skończywszy na czasach współczesnych – pojmowanie biologii przez filozofów i naukowców¹⁴. Wywarły one duży wpływ w starożytności, następnie pojawił się kryzys atomizmu w średniowieczu. Chrześcijanie połączyli filozofię platońską i arystotelesowską w to, co określono mianem teologii naturalnej. We wczesnej nowożytności rozeszły się drogi platońskiej i arystotelesowskiej wizji przyrody, co odbiło się także na teologii naturalnej. Atomizm wrócił do łask i wraz z rozwojem fizyki i chemii stał się podejściem dominującym. Współczesna forma atomizmu nosi miano materializmu naukowego.

Turner, co szczególnie istotne, opisuje późniejszy podział biologii na trzy odrębne nurty¹⁵. Nurt będący kontynuacją atomizmu/materializmu naukowego doprowadził do powstania biologii molekularnej i neodarwinizmu. Nurt wywodzący się z arystotelizmu skupiał się na procesach wewnętrznych i mechanizmach, co doprowadziło do powstania fizjologii i ontogenezy (nazywanej również biologią rozwoju). Nurt platoński podkreślał znaczenie żywej formy (np. plany budowy organizmów), czego skutkiem jest współczesna taksonomia i systematyka. Turner klasyfikuje teorię inteligentnego projektu jako odrodzenie platońskiego idealizmu.

Nagrania Turnera są nieocenione dla każdego, kto pragnie zrozumieć podstawowe założenia ewolucjonizmu i twierdzenia różnych dziedzin biologii. Stanowią również punkt wyjścia dla ewolucjonistów głównego nurtu umożliwiający prowadzenie poważnego dialogu ze zwolennikami teorii inteligentnego projektu. Filmy Turnera pozwalają także lepiej zrozumieć filozoficzne podstawy jego innowacyjnego podejścia do adaptacji ewolucyjnej.

Scott Turner chętnie zapozna się z wszelkimi komentarzami na temat swojego kursu. Jego dane kontaktowe i lista publikacji znajdują się na jego stronie internetowej.

Brian Miller

Oryginał: Scott Turner Explains Philosophical Traditions Shaping Biology, „Evolution News & Science Today” 2021, April 12 [dostęp 5 V 2023].

Przekład z języka angielskiego: Grzegorz Smółka

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 5.5.2023

Literatura: