Od redakcji Evolution News & Science Today: Zasmuciła nas wiadomość o śmierci naszego przyjaciela i kolegi, ikonoklastycznego biologa1 Jonathana Wellsa. Składając mu hołd, przedstawiamy niektóre jego artykuły. Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowaną część rozdziału opublikowanego w książce The Comprehensive Guide to Science and Faith: Exploring the Ultimate Questions About Life and the Cosmos [Wyczerpujący przewodnik po nauce i wierze. Rozważania dotyczące podstawowych pytań o życie i kosmos] i ukazuje się jako piąty i ostatni w serii.
Filozofa nauki Thomasa S. Kuhna krytykowano za różne niespójności w jego argumentacji, w tym za jego skłonność do przeskakiwania między różnymi znaczeniami terminów paradygmat i teoria. Poważniejsze było to, że zarzucano mu relatywizm, ponieważ niekiedy pisał tak, jakby żaden paradygmat nie był bliższy obiektywnej rzeczywistości od innych. Wydaje mi się jednak, że największy problem Kuhna polegał na tym, że on sam funkcjonował w ramach pewnego paradygmatu – darwinizmu – choć sam nie nazywał tego paradygmatem. Na przykład w opozycji do poglądu Karla R. Poppera, że teorii nie da się zweryfikować, lecz sfalsyfikować, Kuhn pisał: „Weryfikacja przypomina dobór naturalny: polega ona na wyborze najbardziej żywotnych spośród możliwości rzeczywiście obecnych w danej sytuacji historycznej”2.
Jak ewoluuje nauka?
W książce Struktura rewolucji naukowych Kuhn określił nawet swój pogląd mianem „ewolucjonistycznego ujęcia nauki”3. Pod koniec ostatniego rozdziału napisał:
Analogię między rozwojem organizmów żywych a rozwojem idei naukowych można z łatwością posunąć zbyt daleko. Ale świetnie ilustruje ona kwestie, o które nam chodzi w tym podsumowującym rozdziale [czyli postęp poprzez rewolucje]. Proces, który przedstawiliśmy w rozdziale dwunastym jako rozwiązanie rewolucji, polega na doborze, w drodze konfliktu w obrębie społeczności uczonych, najlepiej przystosowanej metody uprawiania nauki. Końcowym wynikiem szeregu takich rewolucyjnych selekcji poprzedzielanych okresami nauki normalnej jest wspaniale przystosowany zestaw narzędzi, które nazywamy nowoczesną wiedzą naukową. Kolejne stadia tego procesu odznaczają się wzrostem specjalizacji i zróżnicowania. I cały ten proces mógł przebiegać – jak wedle obecnych poglądów przebiegała przypuszczalnie ewolucja biologiczna – bez z góry przewidzianego celu, bez jakiejś niezmiennej prawdy naukowej, której coraz lepszym wyrazem miałoby być każde następne stadium rozwoju wiedzy naukowej4.
Obrona Kuhna przeciwko krytykom, którzy zaczęli nazywać go relatywistą, opierała się na analogii między ewolucją biologiczną a historią nauki. W postscriptum dodanym w 1970 roku do książki, która ukazała się pierwotnie w 1962 roku, napisał:
Wyobraźmy sobie drzewo ewolucyjne przedstawiające rozwój współczesnych specjalności naukowych z ich wspólnych korzeni, powiedzmy, z pierwotnej filozofii przyrody i rzemiosła. Linia poprowadzona wzwyż tego drzewa, nigdy nie zawracająca, od nasady do końca pewnej gałęzi, oznaczałaby następstwo teorii pochodzących jedna od drugiej. Rozważając dowolne dwie takie teorie, wybrane z miejsc niezbyt bliskich ich początków, powinno być łatwo sporządzić listę kryteriów pozwalających neutralnemu obserwatorowi każdorazowo odróżnić teorię wcześniejszą od późniejszej. […] [Jeśli taką listę da się sporządzić] to rozwój naukowy jest, podobnie jak biologiczny, procesem jednokierunkowym i nieodwracalnym. Późniejsze teorie naukowe są lepsze niż wcześniejsze, gdyż lepiej rozwiązują łamigłówki, i to często w bardzo różnych środowiskach, w których się je stosuje. Nie jest to stanowisko relatywistyczne i widać tu, w jakim sensie jestem przekonanym zwolennikiem postępu naukowego5.
Ostatecznie wydaje się więc, że nawet Kuhn przyznawał, iż procesy niekierowane nie rozwiązują problemów ani nie prowadzą do prawdy – do osiągnięcia takich celów nieodzowny jest udział inteligencji.
Przesunięcie w kierunku hipotezy projektu
Pomimo tych problemów z argumentacją Kuhna, i tak możemy wykorzystać jego opisy przebiegu rewolucji naukowych, gdzie możemy wyróżnić między innymi następujące elementy: (1) koncentracja na dyskusjach o definicji nauki; (2) mnożenie się różnych interpretacji istniejącego paradygmatu, co stanowi wyraz coraz większego niezadowolenia pośród jego zwolenników; oraz (3) sposób, w jaki obrońcy istniejącego paradygmatu wykorzystują wszelkie środki instytucjonalne, jakie mają do dyspozycji – w tym profesjonalne czasopisma, członkostwo w profesjonalnych towarzystwach oraz finansowe wspieranie kadry i badań – aby stawić opór pretendentowi.
Wszystkie te elementy są dostrzegalne w aktualnie toczonym sporze między darwinizmem a teorią inteligentnego projektu. To, czy teoria inteligentnego projektu będzie paradygmatem, który skutecznie zastąpi darwinizm, okaże się dopiero w przyszłości. Nie ulega jednak wątpliwości, że współczesny neodarwinowski model ewolucji jest teorią w kryzysie.
Jonathan Wells
Oryginał: Theory in Crisis?: Some Cautionary Words, „Evolution News & Science Today” 2023, October 1 [dostęp: 20 XII 2024].
Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan
Przypisy
- Por. D. Klinghoffer, Pożegnanie Jonathana Wellsa, ikonoklastycznego uczonego, tłum. J. Kroczak, J. Uglik, „W Poszukiwaniu Projektu” 2024, 2 października [dostęp: 16 XI 2024].
- T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, J. Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s. 254.
- Tamże, s. 299. W istocie w przekładzie na język polski wyrażenie „evolutionary view of science” przetłumaczono jako „pogląd na ewolucję nauki”, co nie pasuje do kontekstu niniejszego artykułu i co w ogóle można uznać za nieprawidłowy przekład w odniesieniu do szerszego kontekstu wypowiedzi Kuhna (przyp. tłum.).
- Tamże, s. 297–298.
- Tamże, s. 353–354.
Literatura:
1. Klinghoffer D., Pożegnanie Jonathana Wellsa, ikonoklastycznego uczonego, tłum. J. Kroczak, J. Uglik, „W Poszukiwaniu Projektu” 2024, 2 października [dostęp: 16 XI 2024].
2. Kuhn T.S., Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, J. Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001.