W innych publikacjach zwróciłem uwagę na wystąpienia na CELS (Conference on Engineering in Living Systems), których tematem przewodnim była adaptacja wynikająca z wewnętrznych zdolności organizmu w kontekście inżynieryjnego modelu adaptacji1. W niniejszym tekście omawiam kolejny wykład wygłoszony na tej konferencji, podczas którego przedstawiono wyżej wspomniane zagadnienia w szerszej perspektywie, posługując się tym nieco innym inżynieryjnym modelem adaptacji.
Porównanie modeli
Standardowa teoria ewolucji zakłada, że różnorodność genetyczna zwiększa się na skutek mutacji DNA lub w wyniku innych losowych zmian w kodzie genetycznym2. W tym samym czasie dobór naturalny i inne procesy stopniowo przekształcają gatunki drogą licznych, następujących po sobie niewielkich modyfikacjach3. Skutki tych procesów są trudne do przewidzenia i mogą się znacząco różnić w zależności od subpopulacji.
Zupełnie inaczej to wygląda w modelu inżynieryjnym, który zakłada, że organizmy dostosowują się do środowiska przy użyciu tych samych zasad inżynieryjnych, które są wykorzystywane przez człowieka w procesie projektowania systemów śledzenia4. Dokładniej rzecz ujmując, organizmy nieustannie monitorują zmiany określonych warunków środowiskowych. Kiedy pojawiają się odpowiednie warunki, mechanizmy wewnętrzne inicjują z góry określone czynności, takie jak ukierunkowane zmiany genetyczne, fizjologiczne, a czasem też anatomiczne. Te procesy adaptacyjne są kierowane przez nieredukowalnie złożone systemy, które nieodłącznie składają się z trzech elementów:
- receptorów do wykrywania określonych warunków środowiskowych, takich jak temperatura;
- skoordynowanych kontrolerów logicznych, które monitorują określone wartości, takie jak zmiany temperatury – po przekroczeniu danej wartości analizatory wysyłają sygnały wyzwalające odpowiednie reakcje;
- procesów, których inicjacja powoduje określone reakcje, takie jak na przykład wyrastanie cieńszych włosów.
Wynikające z tego zmiany są ukierunkowane, nagłe i często odwracalne. Są także przewidywalne i powtarzalne, a ich zakres może być różny – od drobnych zmian do dramatycznych przekształceń – jednak wszystkie modyfikacje są ograniczone i predefiniowane.
Przez kilka ostatnich dekad różne aspekty modelu inżynieryjnego były coraz śmielej przyjmowany przez wielu biologów głównego nurtu, a także ewolucjonistów, zwolenników tak zwanej trzeciej drogi, i czołowych kreacjonistów5. Na rzecz modelu inżynieryjnego przemawiają przede wszystkim koncepcje naturalnej inżynierii genetycznej (NGE) i plastyczności fenotypowej.
Naturalna inżynieria genetyczna
Przedmiotem badań naturalnej inżynierii genetycznej są nielosowe zmiany genetyczne. Zmiany te zachodzą z udziałem wysoce złożonej maszynerii komórkowej, która odpowiada za modyfikacje DNA. Czołowy badacz w dziedzinie NGE James Shapiro opisuje te procesy w artykule z 2016 roku:
Kodowanie kombinatoryczne oraz zdolności biochemiczne komórek do rearanżacji cząsteczek DNA stanowią potężny zestaw narzędzi do adaptacyjnego przepisywania genomu. Oznacza to, że komórki posiadają „genomy odczytu–zapisu”, które zmieniają się w wyniku licznych procesów biochemicznych umożliwiających szybką restrukturyzację komórkowych cząsteczek DNA. Zamiast postrzegać ewolucję genomu jako serię przypadkowych modyfikacji, możemy teraz badać ją jako złożony proces biologiczny aktywnej samomodyfikacji6.
W artykule z 2017 roku omawia systemy edycji:
Podobnie jak wszystkie procesy biochemii komórkowej, funkcje transportu i restrukturyzacji DNA zmienione przez NGE podlegają kontroli obwodów regulatorowych i reagują na zmieniające się warunki […]. NGE zazwyczaj wpływa na wiele postaci danego wariantu komórki i organizmu. W związku z tym główne przemiany fenotypowe mogą wystąpić w jednym epizodzie ewolucyjnym i nie są ograniczone do stopniowej akumulacji „licznych, następujących po sobie, niewielkich modyfikacji”7.
Różnie można traktować twierdzenia Jamesa Shapiro na temat znaczenia koncepcji NGE, ale jego ogólny opis wyraźnie zgadza się z podstawowymi założeniami modelu inżynieryjnego. Obwody regulatorowe reagujące na warunki środowiskowe odpowiadają receptorom zintegrowanym z mechanizmami logicznymi, a funkcje transportu i restrukturyzacji odpowiadają określonym reakcjom wyjściowym. Ponadto modyfikacje DNA są ukierunkowane, nagłe i ograniczone, zgodnie z założeniami modelu inżynieryjnego.
Procesy NGE zostały wykryte na wszystkich poziomach życia – od najprostszych do najbardziej złożonych organizmów. Komórki drożdży reagują na niedobór składników odżywczych, zwiększając tempo mutacji w określonych lokalizacjach, nazywanych mutacyjnymi hotspotami8. Niezwykła różnorodność ras psów nie jest wynikiem jedynie całkowicie losowych mutacji, zmiany genetyczne powodowane są również przez mutacyjne hotspoty, które umożliwiają większą liczbę ukierunkowanych zmian genetycznych prowadzących do nagłej adaptacji. Biofizycy John Fondon i Harold Garner zauważyli:
Wysoka częstotliwość i akumulacyjne efekty mutacji o powtarzalnym zakresie dostarczają molekularnych wyjaśnień dotyczących szybkiej, a jednocześnie określonej topologicznie ewolucji morfologicznej […]. Stawiamy hipotezę, że powtórzenia tandemowe związane z genami pełnią funkcję czynników ułatwiających ewolucję, zapewniając wysoki stopień zmienności, a tym samym umożliwiając zadziwiająco szybką ewolucję nowych form9.
Równie zdumiewające są genomy roślinne zawierające odcinki DNA znane jako elementy transpozycyjne (TE), które mogą się przemieszczać w nowe miejsca i zmieniać aktywność lokalnych genów. Określone bodźce środowiskowe mogą inicjować migracje transpozonów do miejsc docelowych, a także mogą wpływać na ich aktywacje, co skutkuje korzyściami adaptacyjnymi10. Dla przykładu, transpozony modyfikują regulację genów u kukurydzy, aby umożliwić przetrwanie rośliny w warunkach suszy, zmienić jej czas kwitnienia i umożliwić jej wzrost w glebach o dużej zawartości glinu11.
Plastyczność fenotypowa
Termin „plastyczność fenotypowa” odnosi się do zdolności organizmu do przekształcania swojej anatomii i fizjologii w odpowiedzi na bodźce pochodzące ze środowiska. Modyfikacje nie wynikają ze zmian genetycznych, lecz z wewnętrznych mechanizmów adaptacyjnych. Biolog rozwojowy Ralf Sommer wyliczył kluczowe elementy tych mechanizmów w artykule z 2020 roku:
[…] plastyczność odnosi się do rozwojowego przeprogramowania przełączników rozwojowych, które mogą zawierać informacje środowiskowe. Powiązane mechanizmy molekularne są skomplikowane i obejmują złożone loci, takie jak eud-1, które działają jak przełączniki i sieci regulacji genów. Choć trzeba by przeprowadzić więcej badań, to już dziś możemy zasadnie przypuszczać, że geny przełączające potwierdzają ogólną zasadę plastyczności, ponieważ inne przykłady plastyczności również opierają się na złożonych mechanizmach przełączania12.
Na wspomniane „informacje o środowiskowe” wskazuje obecność receptorów i ścieżek transmisji sygnału. Przełącznik zawierający sygnał sensoryczny odgrywa rolę kontrolera logicznego, a aktywność sieci regulacji genów (GRN) to odpowiedź wyjściowa. Podsumowując, podstawowe komponenty doskonale pasują do inżynieryjnego modelu adaptacji.
Plastyczność fenotypowa została zaobserwowana u licznych gatunków z różnych taksonów. Mewy z rodziny Laridae „śledzą” poziom sodu we krwi, wykorzystując receptory zlokalizowane w naczyniach wieńcowych13. Kiedy stężenie jonów sodu osiąga maksymalną dopuszczalną wartość, organizm mewy zaczyna tworzyć specyficzny gruczoł wydzielający substancję, która wydobywa nadmiar sodu z krwi i wydala go przez dziób. Natomiast jeśli mewa migruje do środowiska słodkowodnego, to ten wyspecjalizowany gruczoł zanika.
Wiele cech pielęgnic wykazuje plastyczność fenotypową. W 2011 roku Moritz Muschick przeprowadził badania na pielęgnicach Midas14, które odżywiały się pokarmem o różnej twardości15. W zależności od twardości pokarmu ryby w poszczególnych grupach wykształciły znacząco różniące się od siebie kości szczęki gardłowej i, co warte uwagi, zmiany te jakościowo przypominały różnice w kościach szczęki obserwowane u wyspecjalizowanych gatunków. W badaniach przeprowadzonych w 2019 roku przez Andreasa Härera wystawiono ten sam gatunek pielęgnic na działanie światła o różnej długości fali16. Reakcją na zmianę długości fali elektromagnetycznej była zmiana ekspresji genów opsyn zlokalizowanych w czopkach – które odgrywają kluczową rolę w widzeniu barw – w zaledwie kilka dni. Na podstawie obserwacji pielęgnic możemy śmiało przypuszczać, że istnieje więcej podobnych mechanizmów, które pozwalają na szybkie i wielokrotne przekształcenia w te same podstawowe formy17.
Jako ostatni przykład przywołam ryby żyjące w jaskiniach, które posiadają cechy charakterystyczne dla zwierząt żyjących w warunkach niedoboru światła, takie jak zmniejszone oczy i charakterystyczna pigmentacja. Zgodnie z klasyczną teorią ewolucji, cechy stopniowo rozwijają się drogą doboru naturalnego. Jednakże eksperymenty z ostatniej dekady dotyczące skutków wystawienia ryb na warunki podobne, jakie panują w jaskini, prowadzą do innych wniosków.
W badaniach Nicolasa Rohnera z 2013 roku hodowano embriony A. mexicanus w wodzie o niskim przewodnictwie, imitując warunki panujące w jaskiniach18. Zarodki po rozwinięciu miały mniejsze oczy niż osobniki dojrzewające w normalnych warunkach. W 2019 roku Winer Corral i Windsor Aguirre przeprowadzili eksperyment, który polegał także na hodowli A. mexicanus, lecz tym razem w różnych temperaturach i odmiennych poziomach turbulencji wody19. Zmienność warunków spowodowała, że dorosłe ryby różniły się liczbą kręgów i kształtem ciała. Dokładniej analizując wyniki, dopatrzono się, że ryby hodowane w bardziej wzburzonej wodzie w większym stopniu wykazywały opływowe kształty ciała oraz wydłużone podstawy płetwy grzbietowej i odbytowej, co poprawiało mobilność osobników w tych warunkach środowiskowych. Jeszcze jedną próbę podjęła w 2020 roku Helena Bilandžija, która hodowała ryby A. mexicanus w środowisku pozbawionym światła20. W rezultacie otrzymano osobniki posiadające wiele cech charakterystycznych dla zwierząt żyjących w jaskiniach, takich jak wytrzymałość na długotrwały niedobór substancji odżywczych, zmieniony metabolizm czy odmienny poziom hormonów. Przyszłe badania prawdopodobnie ujawnią jeszcze więcej przykładów, w których adaptacje specyficzne dla życia w jaskiniach wynikają nie z przypadkowych mutacji, ale z wewnętrznych mechanizmów.
Przyszłe badania
Model inżynieryjny nie tylko idealnie wpasowuje się w najnowsze dane uzyskane na drodze eksperymentów i obserwacji, ale może pomóc w wyznaczaniu przyszłych celów badawczych. Ilekroć gatunki szybko i przewidywalnie przystosowują się do określonych warunków środowiskowych, badacze mogą oczekiwać, że zmianami kierują receptory, kontrolery logiczne i mechanizmy odpowiedzi wyjściowej21. Operując na tych założeniach, naukowcy mogą skupić się na rozpoznawaniu i zrozumieniu tych procesów.
Powszechnie znane procesy ewolucyjne oczywiście pełnią funkcję w adaptacji biologicznej. Niemniej mamy coraz więcej świadectw, które pokazują, że ich rola w teatrze życia jest stosunkowo niewielka22. Wszystko wskazuje na to, że to zaprojektowane mechanizmy adaptacyjne, które zarządzają ukierunkowanymi modyfikacjami, grają pierwsze skrzypce.
Brian Miller
Oryginał: Nearly All of Evolution Is Best Explained by Engineering, „Evolution News & Science Today” 2021, September 24 [dostęp 2 VIII 2023].
Przekład z języka angielskiego: Adam Jerzman
Źródło zdjęcia: Pixabay
Ostatnia aktualizacja strony: 2.8.2023
Przypisy
- Por. B. Miller, Engineering Better Explains Adaptation Than Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2021, August 31 [dostęp 22 V 2023]; B. Miller, Darwin’s Theory of Natural Selection Has Left a Legacy of Confusion over Biological Adaptation, „Evolution News & Science Today” 2021, September 20 [dostęp 22 V 2023].
- Por. Mutations Are Random, „Evolution Berkeley” [dostęp 28 I 2022].
- Por. K. Darwin, O powstaniu gatunków drogą doboru naturalnego, tłum. Sz. Dickstein, J. Nusbaum, Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1884–1885, s. 147.
- Por. E. Yurtsever et al., A Survey of Autonomous Driving: Common Practices and Emerging Technologies, „IEEE Access” 2020, Vol. 8, s. 58443–58469, https://doi.org/10.48550/arXiv.1906.05113; A. Awasthi et al., Review on Sun Tracking Technology in Solar PV System, „Energy Reports” 2020, Vol. 6, s. 392–405, https://doi.org/10.1016/j.egyr.2020.02.004.
- Por. D.W. Pfennig et al., Phenotypic Plasticity’s Impacts on Diversification and Speciation, „Trends in Ecology & Evolution” 2010, Vol. 25, No. 8, s. 459–467, https://doi.org/10.1016/j.tree.2010.05.006; R.J. Fox et al., Beyond Buying Time: The Role of Plasticity in Phenotypic Adaptation to Rapid Environmental Change, „ Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 2019, Vol. 374, No. 1768, numer artykułu: 20180174, https://doi.org/10.1098/rstb.2018.0174; J.A. Shapiro, Living Organisms Author Their Read–Write Genomes in Evolution, „Biology” 2017, Vol. 6, No. 4, numer artykułu: 29211049, https://doi.org/10.3390/biology6040042; R.J. Guliuzza, P. Gaskill, Continuous Environmental Tracking: An Engineering Framework to Understand Adaptation and Diversification, „Proceedings of the Eighth International Conference on Creationism”, Vol. 8, ed. J.H. Whitmore, Pittsburgh 2018, s. 158–184 [dostęp 22 V 2023].
- J.A. Shapiro, Nothing in Evolution Makes Sense Except in the Light of Genomics: Read–Write Genome Evolution as an Active Biological Process, „Biology” 2016, Vol. 5, No. 2, numer artykułu: 5020027, https://doi.org/10.3390/biology5020027.
- Tenże, Biological Action in Read–Write Genome Evolution, „Interface Focus” 2017, Vol. 7, No. 5, numer artykułu: 20160115, http://dx.doi.org/10.1098/rsfs.2016.0115.
- Por. C.V. Jack et al., Regulation of Ribosomal DNA Amplification by the TOR Pathway, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2015, Vol. 112, No. 31, s. 9674–9679 [dostęp 22 V 2023].
- J.W. Fondon, H.R. Garner, Molecular Origins of Rapid and Continuous Morphological Evolution, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2004, Vol. 101, No. 52, s. 18058 [18058–18063], https://doi.org/10.1073/pnas.040811810 [wyróżnienia dodano].
- Por. E. Bucher et al., Epigenetic Control of Transposon Transcription and Mobility in Arabidopsis, „Current Opinion in Plant Biology” 2012, Vol. 15, No. 5, s. 503–510, https://doi.org/10.1016/j.pbi.2012.08.006; Ch.R. Dietrich et al., Maize Mu Transposons Are Targeted to the 5′ Untranslated Region of the gl8 Gene and Sequences Flanking Mu Target–Site Duplications Exhibit Nonrandom Nucleotide Composition Throughout the Genome, „Genetics” 2002, Vol. 160, No. 2, s. 697–716, https://doi.org/10.1093/genetics/160.2.697.
- Por. I. Makarevitch et al., Transposable Elements Contribute to Activation of Maize Genes in Response to Abiotic Stress, „PLOS Genetics” 2015, Vol. 11, No. 1, numer artykułu: 1005566, https://doi.org/10.1371/journal.pgen.1004915; A.K. Filmer, Tracking Down the Jumping Genes of Maize, „UC Davis” 2017, August 23 [dostęp 22 V 2023].
- R.J. Sommer, Phenotypic Plasticity: From Theory and Genetics to Current and Future Challenges, „Genetics” 2020, Vol. 215, No. 1, s. 7 [1–13], https://doi.org/10.1534/genetics.120.303163.
- Por. M.P. Sarras et al., Plasma Membrane Biogenesis in the Avian Salt Gland: A Biochemical and Quantitative Electron Microscopic Autoradiographic Study, „American Journal of Anatomy” 1985, Vol. 174, No. 1, s. 45–60, https://doi.org/10.1002/aja.1001740105.
- Amphilophus citrinellus – pielęgnica cytrynowa, w języku angielskim znana pod nazwą „Midas cichlid” (przyp. tłum.).
- Por. M. Muschick et al., Adaptive Phenotypic Plasticity in the Midas Cichlid Fish Pharyngeal Jaw and Its Relevance in Adaptive Radiation, „BMC Evolutionary Biology” 2011, Vol. 11, No. 1, numer artykułu: 21529367, https://doi.org/10.1186/1471-2148-11-116.
- Por. A. Härer et al., Reverting Ontogeny: Rapid Phenotypic Plasticity of Colour Vision in Cichlid Fish, „Royal Society Publishing” 2019, Vol. 6, No. 7, numer artykułu: 190841, http://dx.doi.org/10.1098/rsos.190841.
- Por. R.C. Albertson, T.D. Kocher, Genetic and Developmental Basis of Cichlid Trophic Diversity, „Heredity” 2006, Vol. 97, s. 211–221, http://dx.doi.org/10.1038/sj.hdy.6800864.
- Por. N. Rohner et al., Cryptic Variation in Morphological Evolution: HSP90 as a Capacitor for Loss of Eyes in Cavefish, „Science” 2013, Vol. 342, No. 6164, s. 1372–1375, http://dx.doi.org/10.1126/science.1240276.
- Por. W.D.R. Corral, W.E. Aguirre, Effects of Temperature and Water Turbulence on Vertebral Number and Body Shape in Astyanax mexicanus (Teleostei: Characidae), „PLOS ONE” 2019, Vol. 14, No. 7, s. 1–18, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0219677.
- Por. H. Bilandžija et al., Phenotypic Plasticity as a Mechanism of Cave Colonization and Adaptation, „eLife” 2020, April 21, https://doi.org/10.7554/eLife.51830.
- Por. J.B. Losos et al., Evolutionary Implications of Phenotypic Plasticity in the Hindlimb of the Lizard Anolis sagrei, „Evolution” 2000, Vol. 54, No. 1, s. 301–305, https://doi.org/10.1111/j.0014-3820.2000.tb00032.x; M.A. Ballinger, M.W. Nachman, The Contribution of Genetic and Environmental Effects to Bergmann’s Rule and Allen’s Rule in House Mice, „bioRxiv” 2021, June 15, https://doi.org/10.1101/2021.06.14.448454; M. Maruyama, J. Parker, Deep–Time Convergence in Rove Beetle Symbionts of Army Ants, „Current Biology” 2017, Vol. 27, No. 6, s. 920–926, https://doi.org/10.1016/j.cub.2017.02.030.
- Por. B. Miller, Michael Behe’s Darwin Devolves Topples Foundational Claim of Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2018, November 21 [dostęp 22 V 2023]; M.J. Behe, Dewolucja. Odkrycia naukowe dotyczące DNA wyzwaniem dla darwinizmu, tłum. A. Baranowski, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2022.
Literatura:
1. Albertson R.C., Kocher T.D., Genetic and Developmental Basis of Cichlid Trophic Diversity, „Heredity” 2006, Vol. 97, s. 211–221, http://dx.doi.org/10.1038/sj.hdy.6800864.
2. Awasthi A. et al., Review on Sun Tracking Technology in Solar PV System, „Energy Reports” 2020, Vol. 6, s. 392–405, https://doi.org/10.1016/j.egyr.2020.02.004.
3. Ballinger M.A., Nachman M.W., The Contribution of Genetic and Environmental Effects to Bergmann’s Rule and Allen’s Rule in House Mice, „bioRxiv” 2021, June 15, https://doi.org/10.1101/2021.06.14.448454.
4. Behe M.J., Dewolucja. Odkrycia naukowe dotyczące DNA wyzwaniem dla darwinizmu, tłum. A. Baranowski, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2022.
5. Bilandžija H. et al., Phenotypic Plasticity as a Mechanism of Cave Colonization and Adaptation, „eLife” 2020, April 21, https://doi.org/10.7554/eLife.51830.
6. Bucher E. et al., Epigenetic Control of Transposon Transcription and Mobility in Arabidopsis, „Current Opinion in Plant Biology” 2012, Vol. 15, No. 5, s. 503–510, https://doi.org/10.1016/j.pbi.2012.08.006.
7. Corral W.D.R., Aguirre W.E., Effects of Temperature and Water Turbulence on Vertebral Number and Body Shape in Astyanax mexicanus (Teleostei: Characidae), „PLOS ONE” 2019, Vol. 14, No. 7, s. 1–18, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0219677.
8. Darwin K., O powstaniu gatunków drogą doboru naturalnego, tłum. Sz. Dickstein, J. Nusbaum, Wydawnictwo Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1884–1885.
9. Dietrich Ch.R. et al., Maize Mu Transposons Are Targeted to the 5' Untranslated Region of the gl8 Gene and Sequences Flanking Mu Target-Site Duplications Exhibit Nonrandom Nucleotide Composition Throughout the Genome, „Genetics” 2002, Vol. 160, No. 2, s. 697–716, https://doi.org/10.1093/genetics/160.2.697.
10. Filmer A.K., Tracking Down the Jumping Genes of Maize, „UC Davis” 2017, August 23 [dostęp 22 V 2023].
11. Fondon J.W., Garner H.R., Molecular Origins of Rapid and Continuous Morphological Evolution, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2004, Vol. 101, No. 52, s. 18058 [18058–18063], https://doi.org/10.1073/pnas.040811810.
12. Fox R.J. et al., Beyond Buying Time: The Role of Plasticity in Phenotypic Adaptation to Rapid Environmental Change, „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 2019, Vol. 374, No. 1768, numer artykułu: 20180174, https://doi.org/10.1098/rstb.2018.0174.
13. Guliuzza R.J., Gaskill P., Continuous Environmental Tracking: An Engineering Framework to Understand Adaptation and Diversification, „Proceedings of the Eighth International Conference on Creationism”, Vol. 8, ed. J.H. Whitmore, Pittsburgh 2018, s. 158–184 [dostęp 22 V 2023].
14. Härer A. et al., Reverting Ontogeny: Rapid Phenotypic Plasticity of Colour Vision in Cichlid Fish, „Royal Society Publishing” 2019, Vol. 6, No. 7, numer artykułu: 190841, http://dx.doi.org/10.1098/rsos.190841.
15. Jack C.V. et al., Regulation of Ribosomal DNA Amplification by the TOR Pathway, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2015, Vol. 112, No. 31, s. 9674–9679 [dostęp 22 V 2023].
16. Losos J.B. et al., Evolutionary Implications of Phenotypic Plasticity in the Hindlimb of the Lizard Anolis sagrei, „Evolution” 2000, Vol. 54, No. 1, s. 301–305, https://doi.org/10.1111/j.0014-3820.2000.tb00032.x.
17. Makarevitch I. et al., Transposable Elements Contribute to Activation of Maize Genes in Response to Abiotic Stress, „PLOS Genetics” 2015, Vol. 11, No. 1, numer artykułu: 1005566, https://doi.org/10.1371/journal.pgen.1004915.
18. Maruyama M., Parker J., Deep-Time Convergence in Rove Beetle Symbionts of Army Ants, „Current Biology” 2017, Vol. 27, No. 6, s. 920–926, https://doi.org/10.1016/j.cub.2017.02.030.
19. Miller B., Darwin’s Theory of Natural Selection Has Left a Legacy of Confusion over Biological Adaptation, „Evolution News & Science Today” 2021, September 20 [dostęp 22 V 2023].
20. Miller B., Engineering Better Explains Adaptation Than Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2021, August 31 [dostęp 22 V 2023].
21. Miller B., Michael Behe’s Darwin Devolves Topples Foundational Claim of Evolutionary Theory, „Evolution News & Science Today” 2018, November 21 [dostęp 22 V 2023].
22. Muschick M. et al., Adaptive Phenotypic Plasticity in the Midas Cichlid Fish Pharyngeal Jaw and Its Relevance in Adaptive Radiation, „BMC Evolutionary Biology” 2011, Vol. 11, No. 1, numer artykułu: 21529367, https://doi.org/10.1186/1471-2148-11-116.
23. Mutations Are Random, „Evolution Berkeley” [dostęp 28 I 2022].
24. Pfennig D.W. et al., Phenotypic Plasticity’s Impacts on Diversification and Speciation, „Trends in Ecology & Evolution” 2010, Vol. 25, No. 8, s. 459–467, https://doi.org/10.1016/j.tree.2010.05.006.
25. Rohner N. et al., Cryptic Variation in Morphological Evolution: HSP90 as a Capacitor for Loss of Eyes in Cavefish, „Science” 2013, Vol. 342, No. 6164, s. 1372–1375, http://dx.doi.org/10.1126/science.1240276.
26. Sarras M.P. et al., Plasma Membrane Biogenesis in the Avian Salt Gland: A Biochemical and Quantitative Electron Microscopic Autoradiographic Study, „American Journal of Anatomy” 1985, Vol. 174, No. 1, s. 45–60, https://doi.org/10.1002/aja.1001740105.
27. Shapiro J.A., Biological Action in Read–Write Genome Evolution, „Interface Focus” 2017, Vol. 7, No. 5, numer artykułu: 20160115, http://dx.doi.org/10.1098/rsfs.2016.0115.
28. Shapiro J.A., Living Organisms Author Their Read–Write Genomes in Evolution, „Biology” 2017, Vol. 6, No. 4, numer artykułu: 29211049, https://doi.org/10.3390/biology6040042.
29. Shapiro J.A., Nothing in Evolution Makes Sense Except in the Light of Genomics: Read–Write Genome Evolution as an Active Biological Process, „Biology” 2016, Vol. 5, No. 2, numer artykułu: 5020027, https://doi.org/10.3390/biology5020027.
30. Sommer R.J., Phenotypic Plasticity: From Theory and Genetics to Current and Future Challenges, „Genetics” 2020, Vol. 215, No. 1, s. 1–13, https://doi.org/10.1534/genetics.120.303163.
31. Yurtsever E. et al., A Survey of Autonomous Driving: Common Practices and Emerging Technologies, „IEEE Access” 2020, Vol. 8, s. 58443–58469, https://doi.org/10.48550/arXiv.1906.05113.