Czy darwinizm to teoria w kryzysie?Czas czytania: 8 min

Od redakcji Evolution News & Science Today: Zasmuciła nas wiadomość o śmierci naszego przyjaciela i kolegi, ikonoklastycznego biologa¹ Jonathana Wellsa. Składając mu hołd, przedstawiamy niektóre jego artykuły. Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowaną część rozdziału opublikowanego w książce The Comprehensive Guide to Science and Faith: Exploring the Ultimate Questions About Life and the Cosmos [Wyczerpujący przewodnik po nauce i wierze. Rozważania dotyczące podstawowych pytań o życie i kosmos] i ukazuje się jako pierwszy w serii.

Co to znaczy, że teoria znajduje się „w kryzysie”? Nie wystarczy pokazać, że teoria jest niezgodna z danymi empirycznymi. Krytycy od kilkudziesięciu lat wskazują, że darwinizm nie jest zgodny z danymi przyrodniczymi. W 1986 roku biolog Michael Denton opublikował książkę Kryzys teorii ewolucji². Trzydzieści lat później dokończył dzieła krytyki darwinizmu w książce Teoria ewolucji. Kryzysu ciąg dalszy³.

Darwinizm wciąż jednak utrzymuje się przy życiu. Są po temu dwa powody. Po pierwsze, darwinizm nie jest wyłącznie naukową hipotezą dotyczącą konkretnych zjawisk w przyrodzie, taką jak (siedemnastowieczna) teoria Newtona, zgodnie z którą siła ciążenia między dwoma ciałami jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości między nimi, (osiemnastowieczna) teoria Lavoisiera, w myśl której obiekty mogą się spalać dopiero wtedy, gdy w otoczeniu występuje tlen, albo (dziewiętnastowieczna) teoria Maxwella mówiąca o tym, że światło jest falą elektromagnetyczną. Karol Darwin określił książkę O powstawaniu gatunków mianem „długiego szeregu dowodzeń”⁴, a kluczową część tego szeregu stanowił teologiczny argument przeciwko idei oddzielnego stworzenia gatunków⁵.

Po drugie, ugruntowane naukowe programy badawcze, takie jak darwinizm, nigdy nie są porzucane tylko z powodu jakichś problemów z danymi empirycznymi. Idea, że wszystkie gatunki są potomkami jednego albo kilku przodków, którzy zostali zmodyfikowani w wyniku działania mutacji i doboru naturalnego, będzie utrzymywała swoją dominację dopóty, dopóki duża liczba naukowców nie przyjmie jakiejś alternatywnej idei. Obecnie główną alternatywną ideą jest teoria inteligentnego projektu, zgodnie z którą (wbrew darwinizmowi) pewne cechy organizmów żywych lepiej da się wyjaśnić przez odwołanie do przyczyny inteligentnej niż do niekierowanych procesów naturalnych. Zmiana od darwinizmu do teorii inteligentnego projektu – jeśli albo kiedy się wydarzy – byłaby wielką rewolucją naukową. Na takie zjawisko można by spojrzeć na przykład przez pryzmat wydanej w 1962 roku książki filozofa nauki Thomasa S. Kuhna – Struktura rewolucji naukowych⁶.

Zacznę od podsumowania niektórych kluczowych spostrzeżeń Kuhna. Następnie zastosuję te spostrzeżenia do aktualnie toczącego się konfliktu między darwinizmem a teorią inteligentnego projektu. W toku analizy wskażę na pewne problematyczne aspekty koncepcji Kuhna, ale dojdę do wniosku, że ostatnie wydarzenia w pełni uzasadniają uznanie darwinizmu za teorię w kryzysie.

Struktura rewolucji naukowych autorstwa Thomasa S. Kuhna

Według Kuhna „nauka normalna” to „badania wyrastające z jednego lub wielu takich osiągnięć naukowych przeszłości, które dana społeczność uczonych aktualnie akceptuje i traktuje jako fundament swej dalszej praktyki”⁷. Ten dorobek był „dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby odwrócić uwagę stałej grupy zwolenników danej teorii od konkurencyjnych sposobów uprawiania nauki”, a także „na tyle otwarty, że pozostawiał nowej szkole najrozmaitsze problemy”⁸ do rozwiązania. Osiągnięcia mające te dwie cechy Kuhn określał mianem „paradygmatów”.

Kiedy paradygmat przejmie dominację, normalna praktyka naukowa polega po prostu na rozwiązywaniu problemów w obrębie tego paradygmatu. Jednocześnie tworzona jest „struktura instytucjonalna”⁹ obejmująca „powstawanie wyspecjalizowanych towarzystw naukowych, pojawianie się fachowych czasopism oraz przyznanie [danej dziedzinie naukowej] odrębnego miejsca w programach nauczania”¹⁰. To ostatnie jest bardzo ważne, ponieważ jedną z cech „społeczności uczonych […] jest charakter kształcenia zawodowego”¹¹. W „naukach przyrodniczych, przynajmniej współczesnych” student „polegać […] musi głównie na podręcznikach”¹² do momentu, gdy na trzecim albo czwartym roku studiów doktoranckich zaczyna prowadzić samodzielne badania. Według Kuhna „jest to oczywiście wykształcenie o węższym i sztywniejszym charakterze niż wszystkie inne, z wyjątkiem może ortodoksyjnej teologii”¹³.

Pierwsza linia obrony

Jak napisał Kuhn:

Celem nauki normalnej nie jest bynajmniej szukanie nowych rodzajów zjawisk; raczej nie dostrzega ona tych, które nie mieszczą się w jej gotowych szufladkach. Również uczeni nie starają się zazwyczaj wynajdywać nowych teorii i są często nietolerancyjni wobec tych, które sformułowali inni¹⁴.

Niemniej „żaden paradygmat będący podstawą badań naukowych nie rozwiązuje bez reszty wszystkich ich problemów”¹⁵. Kiedy pojawiają się anomalie, zwykle pierwszą linią obrony naukowców jest „wprowadzanie rozmaitych uszczegółowień i modyfikacji ad hoc do swej teorii, aby wyeliminować pojawiające się sprzeczności”¹⁶. Uczeni nigdy po prostu nie porzucają paradygmatu, chyba że jego miejsce może zająć jakiś inny paradygmat. W związku z tym „decyzja porzucenia jednego paradygmatu jest zawsze zarazem decyzją przyjęcia innego, a ocena prowadząca do tej decyzji wymaga porównania obu paradygmatów tak z przyrodą, jak i między sobą”¹⁷.

Jak powstają paradygmaty

Najskuteczniejszym argumentem, jaki mogą przywołać zwolennicy nowego paradygmatu, jest ten, że „potrafią oni rozwiązać te zagadnienia, które doprowadziły do kryzysu dawniejszy paradygmat”¹⁸. Jak jednak wskazywał Kuhn:

obrońcy tradycyjnej teorii prawie zawsze mogą wskazać takie problemy, których jej nowy rywal nie rozwiązał, a które z ich punktu widzenia nie sprawiały w ogóle żadnych kłopotów. […] Chodzi natomiast o to, który z paradygmatów będzie w przyszłości kierował badaniem tych problemów, których często żaden ze współzawodników dotychczas nie umiał w pełni rozwiązać. Trzeba zdecydować się na wybór jednego z dwóch sposobów uprawiania nauki i w tych okolicznościach decyzja opierać się musi nie tyle na dotychczasowych osiągnięciach, ile na zapowiedziach na przyszłość¹⁹.

Jak powstaje nowy paradygmat? Według Kuhna:

Każda nowa interpretacja przyrody, czy będzie to odkrycie, czy teoria, powstaje najpierw w umyśle jednego lub kilku badaczy. To oni właśnie pierwsi potrafią inaczej spojrzeć na naukę i na świat. Sprzyjają temu zazwyczaj dwie okoliczności, które wyróżniają ich w obrębie danej grupy zawodowej²⁰.

Po pierwsze, jak wskazał Kuhn, „uwaga ich skupiona jest na problemach, które brzemienne są w kryzys”²¹. Po drugie, zwykle są to „ludzie młodzi albo od niedawna zajmujący się dziedziną dotkniętą kryzysem, a przez to mniej przywiązani niż większość ich kolegów po fachu do wizji świata i reguł, jakie narzucał stary paradygmat”²².

Zdaniem Kuhna:

Kolejne paradygmaty mówią nam co innego o elementach strukturalnych świata i ich zachowaniu. Różnią się więc w takich kwestiach, jak istnienie cząstek subatomowych, natura światła, zachowanie ciepła czy energii. Są to substancjalne różnice między kolejnymi paradygmatami; nie wymagają one dalszych przykładów. Paradygmaty różnią się jednak od siebie i pod innymi względami, gdyż odnoszą się nie tylko do przyrody, ale zwrotnie również do nauki, która je powołała do życia. Z nich wywodzą się metody, zakres problematyki i wzorce rozwiązań, jakie w danym okresie akceptuje każda dojrzała społeczność uczonych. Dlatego przyjęcie nowego paradygmatu wymaga często przedefiniowania odpowiedniej nauki²³.

Jonathan Wells

Oryginał: Is Darwinism a Theory in Crisis?, „Evolution News & Science Today” 2023, September 25 [dostęp: 6 XII 2024].

Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan

Literatura: