Zaćmienia Słońca mogły zarówno wzbudzać ciekawość naukową, jak i napędzać rozwój gospodarczyCzas czytania: 9 min

W nowym, rozszerzonym wydaniu książki The Privileged Planet: How Our Place in the Cosmos Is Designed for Discovery¹ [pierwsze wydanie w języku polskim, por. Wyjątkowa planeta. Dlaczego nasze położenie w kosmosie umożliwia odkrycia naukowe] wspólnie z Jayem W. Richardsem argumentujemy, że całkowite zaćmienia Słońca stanowią część ogólniejszego wzorca pokazującego, że warunki zamieszkiwalności planet korelują z warunkami umożliwiającymi uprawianie nauki. Wyniki niedawno przeprowadzonych badań, o ile uzyskają potwierdzenie, dodają do tego ustalenia kolejną warstwę, ponieważ pokazują, że całkowite zaćmienia Słońca stanowią swego rodzaju „mnożnik” napędzający rozwój gospodarczy i technologiczny.

W majowym numerze czasopisma „The Economic Journal” opublikowano artykuł naukowy zatytułowany Solar Eclipses and the Origins of Critical Thinking and Complexity² [Zaćmienia Słońca oraz początki krytycznego myślenia i złożoności]. Ten artykuł ukazał się w odpowiednim momencie, to jest zaledwie miesiąc po wielkim amerykańskim zaćmieniu Słońca w 2024 roku. Autorzy artykułu, Anastasia Litina i Èric Roca Fernández, pracują – odpowiednio – na uniwersytetach w Grecji i we Francji.

Bodziec dla ciekawości

Autorzy analizują związek między ciekawością, dla której bodziec stanowią zjawiska przyrodnicze, takie jak zaćmienia Słońca, a rozwojem gospodarczym w przednowożytnych społeczeństwach. Stawiają oni hipotezę, że obserwowanie niewytłumaczalnych zjawisk budziło u ludzi ciekawość i skłaniało do krytycznego myślenia, gdy próbowali oni zrozumieć te tajemnicze zdarzenia, a dzięki temu następował rozwój kapitału ludzkiego, postęp technologiczny i rozwój gospodarczy.

Badacze koncentrują się na zaćmieniach Słońca jako mającym unikalne cechy bodźcu dla ciekawości. Zaćmienia Słońca są sprawiającymi ogromne wrażenie, ale nieszkodliwymi zjawiskami przyrodniczymi, które następują na tyle rzadko, by nadal mogły wydawać się tajemnicze, ale równocześnie dostatecznie regularnie, aby możliwe było przekazywanie wiedzy o nich kolejnym pokoleniom. Autorzy przekonują, że przednowożytne społeczeństwa, które miały do czynienia z takimi tajemniczymi zjawiskami częściej, lepiej rozwijały się w zakresie krytycznego myślenia, starając się te zjawiska zrozumieć.

W celu rozpatrzenia tej hipotezy badacze łączą ze sobą wiele zbiorów danych:

1. Atlas Etnograficzny, który dostarcza informacji o ponad 1000 przednowożytnych społeczeństwach.
2. Bazę danych Seshat zawierającą szczegółowe informacje o dawnych ustrojach politycznych.
3. Krajowe dane historyczne pochodzące z różnych źródeł.
4. Nowy zbiór danych dotyczący dawnych zawodów związanych z nauką, sporządzony przez autorów przy wykorzystaniu Wikidata.

Główna strategia empiryczna autorów polega na wykorzystaniu regresji przekrojowych, przy czym kluczowymi zmiennymi niezależnymi są liczne zaobserwowane zaćmienia Słońca, a zmiennymi zależnymi – różne wyniki. Autorzy biorą pod uwagę szeroki zakres czynników geograficznych i klimatycznych, które mogą wpływać na rozwój, wliczając to wysokość nad poziomem morza, nierówności terenu, rozpowszechnienie malarii, potencjalne zyski cieplne, szerokość geograficzną, temperaturę, opady atmosferyczne oraz główne typy siedlisk. W przypadku danych panelowych (nazywanych też danymi longitudinalnymi lub przekrojowymi dla szeregów czasowych) autorzy wykorzystują modele efektów stałych w celu wyjaśnienia niezmiennych w czasie cech ustrojów politycznych i ogólnych trendów dostrzegalnych w historii.

Oto najważniejsze ustalenia badaczy:

1. Rozwój gospodarczy: społeczeństwa, które miały do czynienia z większą liczbą zaćmień Słońca, wykazują wyższe stopnie rozwoju gospodarczego, o czym świadczą: zagęszczenie populacji, wzorce zasiedlenia, hierarchia jurysdykcyjna, rozwarstwienie klasowe i integracja polityczna.
2. Kapitał ludzki: dysponujemy świadectwami istnienia większego kapitału ludzkiego w społeczeństwach mających do czynienia z zaćmieniami Słońca. Przemawiają za tym większa powszechność gier strategicznych, bardziej rozwinięte systemy pisma oraz bardziej wyrafinowana wiedza o zaćmieniach, która ma odzwierciedlenie w folklorze.
3. Wyrafinowanie technologiczne: liczba i złożoność zadań wykonywanych w społeczeństwie, jak również różne wskaźniki technologiczne, są dodatnio skorelowane z obserwacjami zaćmień Słońca.
4. Ciekawość w folklorze: w społeczeństwach częściej mających do czynienia z zaćmieniami Słońca folklor obejmuje więcej odniesień do zaćmień, kalendarzy i pojęć związanych z ciekawością.
5. Skutki na poziomie indywiduów: dzięki wykorzystaniu nowego zbioru danych opracowanego za pomocą Wikidata autorzy ustalili, że osoby, które zaobserwowały zaćmienie Słońca w dzieciństwie, częściej zostawały naukowcami w dorosłym życiu.

Potencjalne czynniki zakłócające

Autorzy przeprowadzają różne testy odporności, aby wykluczyć potencjalne czynniki zakłócające:

1. Zaćmienia Księżyca: autorzy powtórzyli analizy w odniesieniu do zaćmień Księżyca i odkryli podobne, ale słabsze efekty. Potwierdza to ideę, że znaczenie mają widoczność i imponujący charakter zjawiska.
2. Kontrola obszarów: autorzy na różne sposoby rozważyli zagadnienie obszaru ojczyzny, aby przeanalizować mechaniczny związek między obszarem a liczbą zaobserwowanych zaćmień.
3. Religia: autorzy przeanalizowali związek między zaćmieniami a pojęciami lub zajęciami religijnymi i nie znaleźli żadnych znaczących korelacji. Wskazuje to, że chodzi o efekty związane z ciekawością, nie zaś z aspektami religijnymi.
4. Testy placebo: rozważając pojęcia niezwiązane z kapitałem ludzkim lub myśleniem (na przykład pojęcia dotyczące kolorów bądź przedmiotów martwych), autorzy nie odkryli żadnego związku z obserwacjami zaćmień.

Autorzy przyznają, że ich ujęcie ma pewne ograniczenia. Przekrojowy charakter wielu danych ogranicza interpretację przyczynową. Baza danych Seshat wykorzystuje dane szacunkowe, które należy interpretować z zachowaniem ostrożności. Sporządzone za pomocą Wikidata dane dotyczące zawodów poszczególnych osób mogą być obarczone błędami selekcji.

Do artykułu dołączono kilka dodatków zawierających dalsze szczegóły.

W dodatku A przedstawiono bardziej szczegółowe ujęcie pojęciowe, wliczając w to model teoretyczny uwzględniający zmiany destrukcyjne i niedestrukcyjne. Ten model pomaga zracjonalizować, dlaczego nieszkodliwe, ale niewytłumaczalne zdarzenia, takie jak zaćmienia Słońca, mogą szczególnie efektywnie wzbudzać ciekawość i napędzać rozwój.

W dodatku B objaśniono metody przewidywania zaćmień w czasach przednowożytnych, odróżniając przewidywanie czasu nastąpienia zaćmień (co było możliwe z pewnym stopniem dokładności) od przewidywania, że zaćmienia wystąpią w określonych lokalizacjach (co było bardzo trudne). Ta informacja wspiera argument autorów, że zaćmienia pozostawały dostatecznie tajemnicze, aby mogły wzbudzać ciekawość, nawet wówczas, gdy ludzie potrafili już w pewnej mierze je przewidywać.

W dodatku C przedstawiono dodatkowe testy odporności i informacje. Są to między innymi analizy zaćmień Księżyca, alternatywne specyfikacje pomagające przeanalizować związek między obszarami a zaćmieniami oraz analiza kumulacji efektów obserwacji zaćmień z upływem czasu. Autorzy rozważają również związek między zaćmieniami Słońca a odkryciami naukowymi dokonywanymi w miarę upływu czasu w Grecji i Indiach.

W dodatku D zawarto szczegółowe opisy wszystkich zmiennych i źródeł danych wykorzystanych w analizie. Opisy te dotyczą między innymi tego, jak skompilowano dane na temat zaćmień, jak różne miary rozwoju gospodarczego i kapitału ludzkiego opracowano na podstawie Atlasu Etnograficznego i innych źródeł oraz jak zgromadzono i oznaczono dane związane z zawodami wykonywanymi w historii przez poszczególne osoby.

Rola ciekawości

W omawianym tutaj artykule przedstawiono nową hipotezę na temat roli ciekawości w długoterminowym rozwoju gospodarczym oraz różne dane empiryczne spójne z tą hipotezą. Chociaż charakter tych danych i przeprowadzonej przez badaczy analizy uniemożliwia sformułowanie definitywnych twierdzeń przyczynowych, to spójność rezultatów uzyskanych na podstawie wielu zbiorów danych i specyfikacji wskazuje na intrygujący związek między obserwacją tajemniczych zjawisk przyrodniczych a gospodarczym, technologicznym i intelektualnym postępem w przednowożytnych społeczeństwach.

Autorzy argumentują, że ich ustalenia rzucają światło na pochodzenie wczesnych ludzkich zdolności poznawczych i przyczyniają się do poszerzenia naszej wiedzy o rozwoju społeczeństw, które nie uprawiały jeszcze nauki. Podkreślając znaczenie ciekawości jako naturalnego bodźca dla rozwoju kapitału ludzkiego, oferują oni nowe spojrzenie na względne różnice w stopniu rozwoju poszczególnych społeczeństw.

Czy wierzę w te ustalenia?

W obszarze, o którym mam pewne pojęcie, dotyczącym mianowicie starożytnych i współczesnych obserwacji astronomicznych, muszę przyznać, że analiza przeprowadzona przez autorów jest staranna i trafna. To na przykład dobrze, że przeanalizowali oni także zaćmienia Księżyca, które obserwujemy częściej i przewidujemy je z większą łatwością niż całkowite zaćmienia Słońca, przez co w przypadku tych pierwszych możemy mówić o słabszym efekcie „wow”. Ludzie już dawno temu sformułowali wyjaśnienia, dlaczego Księżyc znika podczas fazy nowiu, i wiedzieli ponadto, dlaczego Księżyc wydaje się czerwony, gdy wschodzi i zachodzi. Z tych powodów można było oczekiwać, że korelacja między zaćmieniami Księżyca a rozwojem gospodarczym będzie słabsza, i do takiego właśnie wniosku doszli autorzy omawianego artykułu.

Nie jestem specjalistą w zakresie nauk społecznych ani ekonomistą i w tym zakresie nie prześledziłem analizy autorów w najdrobniejszych szczegółach. Sądzę jednak, że jest coś tutaj na rzeczy.

Guillermo Gonzalez

Oryginał: Solar Eclipses May Have Spurred Both Scientific Curiosity and Economic Development, „Evolution News & Science Today” 2024, August 29 [dostęp: 9 VII 2025].

Przekład z języka angielskiego: Dariusz Sagan

Literatura: