Jakie jest przeznaczenie natury? Czyli słów klika na temat książki Michaela DentonaCzas czytania: 14 min

Czy gatunek Homo sapiens jest jedynym możliwym przejawem inteligentnego życia we Wszechświecie? Czy można powiedzieć, że Wszechświat został przygotowany specjalnie na pojawienie się inteligentnych form życia? Każdy, kto kiedykolwiek się nad tym zastanawiał, powinien przeczytać książkę Michaela J. Dentona Przeznaczenie natury. Co prawa biologii mówią o naszym miejscu we Wszechświecie¹, która stanowi próbę odpowiedzi na te pytania. Oryginalny tekst zatytułowany Nature’s Destiny: How the Laws of Biology Reveal Purpose in the Universe² ukazał się w 1998 roku nakładem wydawnictwa The Free Press. Polski przekład wydała Fundacja En Arche w cyklu „Seria Inteligentny Projekt”. Książkę Dentona przełożył Aleksander Gomola.

Michael J. Denton to znana postać w kręgach naukowych, głównie z racji krytycznego podejścia do darwinizmu. Z pochodzenia Australijczyk, z wykształcenia biochemik, a z zamiłowania pisarz. Urodził się w 1943 roku. Ukończył studia medyczne na Bristol University, a następnie w King’s College London uzyskał doktorat z biochemii. W latach 1990–2015 pracował na Wydziale Biochemii University of Otago w Nowej Zelandii³. W King’s College w latach siedemdziesiątych głównym przedmiotem jego badań były erytrocyty, a od wczesnych lat osiemdziesiątych zajmował się identyfikacją genów odpowiedzialnych za dziedziczną chorobę siatkówki u ludzi. Przez prawie dwie dekady spędzał kilka miesięcy każdego roku, pracując i mieszkając w Indiach i Pakistanie, gdzie miał możliwość prowadzenia badań na dużych populacjach wsobnych, idealnych do mapowania genów. Wyniki jego prac doprowadziły do identyfikacji kilku nowych genów chorób siatkówki, w tym genu użytego w pierwszej udanej próbie terapii genowej w szpitalu okulistycznym Moorfields w Londynie w 2009 roku⁴. Poza książką omawianą w niniejszym tekście na uwagę zasługują jeszcze dwie książki Dentona: Kryzys teorii ewolucji⁵, którą wydał w 1985 roku, oraz jej kontynuacja Teoria ewolucji. Kryzysu ciąg dalszy⁶ wydana w 2016 roku. Pierwszą z nich poświęcił strukturom adaptacyjnym w biologii oraz argumentom za tym, że darwinizm nie jest w stanie ich wyjaśnić. Druga rozwija wcześniejszą argumentację autora, prowadzącą do wniosku, że mechanizm losowych mutacji i doboru naturalnego nie dostarcza wiarygodnych wyjaśnień dla różnorodności świata przyrody ożywionej. Jak podkreśla Denton, obie te publikacje nie są próbą obrony teorii inteligentnego projektu, lecz krytyką darwinizmu⁷. Czy odnosi się to również do książki Przeznaczenie natury? Na to pytanie odpowiem w dalszej części tekstu. Denton opublikował również liczne artykuły w czasopismach takich jak „Nature”⁸, „Biochemical Journal”⁹, „Nature Genetics”¹⁰, „BioSystems”¹¹, „Human Genetics”¹², „Journal of Theoretical Biology”¹³ oraz „Biology and Philosophy”¹⁴. Swoje prace prezentował na największych uniwersytetach na całym świecie⁴.

Polski przekład Przeznaczenia natury obejmuje 604 strony podzielone na 15 rozdziałów. Większość z nich stanowi niezależne moduły, które można czytać bez konieczności odwoływania się do innych części książki. Każdy rozdział został poprzedzony wprowadzeniem, które pozwala czytelnikowi zapoznać się z głównym przedstawionym tam tematem.

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Harmonia sfer, autor przybliża dane, które potwierdzają precyzyjne dostrojenie warunków panujących we Wszechświecie do rozwoju opartego na węglu życia. Wśród omawianych czynników uczony wymienia oddziaływania podstawowe (siłę grawitacji, oddziaływanie elektromagnetyczne, silne i słabe oddziaływanie jądrowe), prędkość rozszerzania się Wszechświata, rozmieszczenie i częstotliwość występowania supernowych czy poziomy energetyczne jąder niektórych atomów. Jest to jednocześnie rozdział wprowadzający do tematu książki¹⁵.

Kolejny rozdział, Życiodajna ciecz, traktuje o wodzie, bez której nie byłoby życia na Ziemi. Ciecz ta posiada określone właściwości, które nie tylko stabilizują środowisko na powierzchni naszej planety, ale także zadziwiająco sprzyjają powstaniu i utrzymania się życia. Jak podkreśla autor, nawet lepkość lodu jest dokładnie taka, jaka powinna być¹⁶.

Trzeci rozdział, Dostosowanie światła, odnosi się do roli widzialnego zakresu promieniowania elektromagnetycznego emitowanego przez Słońce. Długość fal i poziomy energii światła widzialnego są dokładnie dopasowane do reakcji chemicznych zachodzących pod wpływem jego działania oraz do procesu widzenia za pomocą narządów wzroku¹⁷.

Rozdział Dostosowanie pierwiastków i Ziemi przedstawia biologiczne znaczenie różnych pierwiastków znanych nam z tablicy Mendelejewa. Z 92 pierwiastków występujących w przyrodzie 25 uważa się za niezbędne do życia. 11 z nich znajduje się w mniej więcej podobnych proporcjach we wszystkich organizmach żywych, stanowiąc 99,9 procent ciała¹⁸. Autor opisuje również kwestie związane z polem magnetycznym Ziemi, tektoniką płyt, występowaniem gliny – głównego składnika gleby. Rozważa także możliwość istnienia innych układów planetarnych sprzyjających powstaniu życia.

Rozdział piąty, zatytułowany Dostosowanie węgla, podkreśla rolę tego pierwiastka w tworzeniu złożonych cząsteczek niezbędnych do życia. Związki węgla, zwłaszcza te zawierające tlen, wodór i azot, czyli substancje życia, okazują się zadziwiająco użyteczne w tym samym zakresie temperatur, w którym woda – idealne środowisko dla opartego na węglu życia – pozostaje w stanie ciekłym¹⁹.

W rozdziale Życiodajne gazy Denton omawia reakcje chemiczne, takie jak utlenianie, regulacja kwasowości czy fotosynteza, od których zależy istnienie wszystkich wyższych form życia²⁰.

Kolejny rozdział, Podwójna helisa, autor poświęcił kwasom DNA i RNA oraz ich funkcjom związanym z przechowywaniem i przetwarzaniem informacji genetycznych²¹.

Rozdział Nanomanipulatory opisuje „partnerstwo DNA – białko”, które jest w wyjątkowy sposób dostosowane do swojej roli biochemicznej²².

Dostosowanie metali to rozdział, w którym zostają poddane analizie unikatowe właściwości chemiczne metali. Pierwiastki te „wydają się przystosowane do specyficznych procesów biologicznych o krytycznym znaczeniu, bez których żaden świat życia, chociaż w niewielkim stopniu tak bogaty jak nasz, nie byłby w ogóle możliwy”²³.

Rozdział Dostosowanie komórki wskazuje na wyjątkowe dostosowania komórki do roli podstawowej jednostki opartego na węglu życia. Jak podkreśla Denton, „to właśnie te niezwykłe drobiny zorganizowanej materii zbudowały każdy wielokomórkowy organizm, jaki kiedykolwiek istniał na Ziemi”²⁴.

Umiejętność ujarzmienia ognia autor omawia w rozdziale Homo sapiens: panujący nad ogniem. To właśnie dzięki tej umiejętności odkryliśmy metale, rozwinęliśmy technikę i naukę oraz zgłębiliśmy prawa przyrody²⁵.

W rozdziale Drzewo życia Denton rozważa „możliwość, że powstanie życia opartego na węglu oraz cały późniejszy proces ewolucji organicznej na Ziemi były wynikiem ogromnego wbudowanego programu generatywnego”²⁶. Zwraca także „uwagę na to, że jeśli początek życia jest wbudowany w kosmos, trudno wówczas odrzucić możliwość, że również tak samo może być w kosmos wbudowane całe drzewo życia”²⁶.

Zasada pełności to rozdział poświęcony różnorodności życia na Ziemi. Według autora „możliwość, że całkowity zbiór ziemskich organizmów jest bliski pełni wszystkich możliwych form biologicznych, pozostaje całkowicie zgodna z tezą teleologiczną mówiącą, że kosmos jest w wyjątkowy i w szczególny sposób sprefabrykowany na potrzeby takiego życia, jakie istnieje na naszej planecie”²⁷.

Tytuł kolejnego rozdziału, Marzenie z Asilomar, odnosi się do spotkania biologów z całego świata, które odbyło się w 1975 roku w centrum konferencyjnym na terenie Asilomar State Beach. Spotkanie miało na celu opracowanie wytycznych dla badaczy wykorzystujących ówcześnie znane techniki pozwalające na łączenie DNA z dwóch różnych organizmów i na tworzenie jego nowych, rekombinowanych cząsteczek, które wcześniej nie istniały na Ziemi²⁸. W rozdziale tym autor zastanawia się, czy nieukierunkowana ewolucja mogłaby kiedykolwiek spowodować radykalne przeprojektowanie jakiegokolwiek układu, tak złożonego jak żywy organizm, poprzez ciąg niezależnych od siebie zmian²⁹.

Ostatni rozdział, Oko homara, odnosi się do najbardziej uporczywych wyzwań, z którymi nie radzi sobie darwinowski model ewolucji – złożonych przystosowań biologicznych, takich jak tytułowe oko homara, płuca ptaków czy ludzki mózg³⁰.

Książka jest obszerna, ale – jak zapewnia Denton – została napisana w przystępny sposób, a do jej zrozumienia wystarczy wiedza z biologii i chemii na poziomie szkoły średniej³¹. W pierwszych słowach skierowanych do czytelnika uczony wyjaśnia także, jaki był cel powstania Przeznaczenia natury.

Po pierwsze – przedstawienie danych naukowych na uzasadnienie twierdzenia, że kosmos jest w szczególny sposób dostosowany do istnienia życia w postaci, w jakiej znamy je na Ziemi, oraz do istnienia organizmów odznaczających się zaprojektowaniem i biologią bardzo podobnymi do naszego własnego gatunku, Homo sapiens, a po drugie – wykazanie, że to „szczególne dostosowanie” praw przyrody do życia jest całkowicie zgodne z dawniejszą, teleologiczną koncepcją kosmosu: jako specjalnie zaprojektowanej całości, której podstawowe cele to życie i ludzkość³².

W przeciwieństwie do uczonych, którzy uważają, że chemia życia pozaziemskiego nie musi przypominać naszego ziemskiego życia, Denton twierdzi, „że mamy mocne dane empiryczne wskazujące, iż kosmos jest w wyjątkowy sposób dostosowany do tylko jednego rodzaju biologii – tej, która istnieje na Ziemi – i że fenomenu życia nie da się urzeczywistnić w żadnej innej egzotycznej chemii ani klasie form materialnych”³³. Analizując dostępne dane odnoszące się do powyższego twierdzenia, autor podzielił książkę na dwie części. W pierwszej, zatytułowanej Życie, obejmującej 11 rozdziałów, wykazuje, że prawa przyrody w zadziwiający sposób sprzyjają istnieniu znanego nam życia opartego na węglu. Jako doświadczony biochemik Denton przedstawia właściwości fizyczne i chemiczne życiodajnych składników, takich jak białka, DNA czy nawet woda, podkreślając przy tym ich doskonałe właściwości do pełnienia swojej biologicznej funkcji. W drugiej części, zatytułowanej Ewolucja, w rozdziałach od 12 do 15 wskazuje, że kosmos jest przystosowany nie tylko do istnienia życia, ale także do jego tworzenia i ewolucyjnego rozwoju³⁴. Denton przyjmuje, „że życie jest zjawiskiem naturalnym, zaprogramowanym w przyrodzie od samego początku, którego przeznaczeniem są nieuchronnie powstanie i ewolucja w każdym dostosowanym odpowiednio środowisku planetarnym”³⁵. Przedstawiając teleologiczną wizję kosmosu, podkreśla jednocześnie, że „im bardziej przekonujące są dane empiryczne wskazujące na to, że świat jest tak zbudowany, aby mogło pojawić się w nim życie – że w prawa przyrody jest wbudowany konkretny projekt – tym mniej wiarygodny staje się światopogląd kreacjonistyczny”³⁶. Poruszając się w mających teologiczne implikacje zagadnieniach, czytelnik może się zastanawiać, czy Denton jest wierzący. Autor określa swoje poglądy jako znajdujące się na granicy sceptycyzmu. Zdecydowanie dostrzega projekt, ale nie jest to w żadnym razie motywowane religijnie⁷. Czy zatem książka stanowi pozytywną argumentację na rzecz teorii inteligentnego projektu? Zdecydowanie tak.

Mimo że książce tej towarzyszy, rzecz jasna, wiele implikacji teologicznych, nie było moim pierwotnym zamiarem przedstawianie w niej argumentacji za projektem. Jednak im bardziej zagłębiałem się w zagadnienia w niej omawiane i przepracowywałem jej kolejne wersje, tym wyraźniej widać było, że prawa przyrody zostały precyzyjnie dostrojone do tego, aby na Ziemi mogło pojawić się życie, a obraz wyłaniający się z moich badań dostarczał mocnego i ewidentnego wsparcia dla tradycyjnego antropocentrycznego i teleologicznego postrzegania kosmosu. Tym samym – gdy została ukończona jej ostateczna wersja – stała się ona w efekcie rozprawą z zakresu teologii naturalnej w duchu i tradycji Natural Theology Williama Paleya lub Traktatów Bridgewater³².

Podsumowując swoje rozważania, Denton dochodzi do wniosku, że „kosmos jest specjalnie zaprojektowaną całością, której podstawowym celem i zadaniem są życie i ludzkość, a wszystkie aspekty rzeczywistości, od wielkości galaktyk po pojemność cieplną wody, z tego właśnie faktu czerpią swoje znaczenie i w nim znajdują swoje wyjaśnienie”³⁷.

Autor włożył wiele wysiłku w zebranie i opracowanie danych naukowych z wielu dziedzin oraz przedstawienie ich w jak najbardziej przystępny sposób. Mimo że oryginał został wydany w 1998 roku, książka jest nadal aktualna, a jej lektura skłania czytelnika do przemyśleń o miejscu i roli człowieka we Wszechświecie.

Marcin Greszata

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 25.11.2022

Książkę Przeznaczenie natury. Co prawa biologii mówią o naszym miejscu we Wszechświecie można nabyć w księgarni Fundacji En Arche:

Michael J. Denton, Przeznaczenie natury. Co prawa biologii mówią o naszym miejscu we Wszechświecie, tłum. A. Gomola, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2022.

Literatura: