Ewolucja zmysłu estetycznegoCzas czytania: 6 min

Estetyka jest dziedziną filozofii, która w ogólnym znaczeniu zajmuje się pięknem i sztuką. W szczegółowym rozumieniu zwraca uwagę na odbiór przyjemnych wrażeń zmysłowych przez między innymi percepcję sztuki, która manifestuje się poprzez utwory i dzieła artystyczne czy architektoniczne¹. Pojęcie „piękno” nie posiada jednolitej definicji. W filozofii greckiej uważano, że piękno jest właściwością percypowanego bytu – na przykład Arystoteles definiował je jako coś, co jest przyjemne dla oka lub dla słuchu². Immanuel Kant natomiast zwracał uwagę na fakt, że bierze się ono z naszych doznań empirycznych i jest subiektywne; niemiecki filozof uważał, że zasady piękna i estetyki tkwią w odbiorcy sztuki, nie są zaś – jak twierdził między innymi Platon – obiektywną właściwością obserwowanego bytu czy przedmiotu³.

Neurobiologia piękna

Obecnie naukowcy badają „piękno” również pod kątem neurobiologicznym, a analizy te są tak intensywne, że wytworzył się nowy nurt nauk kognitywnych nazywany neuroestetyką, zapoczątkowany przez Semira Zekiego – neurobiologa i neurofizjologa⁴. W neuroestetyce zwraca się uwagę na konkretne ośrodki mózgu, które odpowiadają za percepcję piękna. W przypadku dzieła wizualnego bodziec wzrokowy biegnie nerwami wzrokowymi do kory wzrokowej, następnie do kory asocjacyjnej, później przeanalizowana informacja wzrokowa podąża do kilku innych ośrodków: do rdzenia kręgowego przez ciałko czworacze (reakcja behawioralna), do ciała migdałowatego przez podwzgórze (reakcja emocjonalna) oraz w szczególności do kory oczodołowo-czołowej (orbitofrontalnej), która odpowiada za interpretację obserwowanego zjawiska lub przedmiotu jako pięknego⁵. Neurobiolog prof. Jerzy Vetulani w swojej książce Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice pisał o korze orbitofrontalnej:

Kora ta jest nową zdobyczą w ewolucji ludzkiego mózgu i być może jej szczególnemu wykształceniu zawdzięczamy, wśród innych cech różniących nas od naszych małpich kuzynów, naszą wyjątkową zdolność do tworzenia sztuki⁶.

Nieco wcześniej w tej samej książce odnotował:

Jedną z charakterystycznych cech gatunku ludzkiego jest zdolność do tworzenia, oceny i odczuwania przyjemności z dzieł sztuki. Żadne ssaki, poza człowiekiem, nie tworzą świadomie dzieł sztuki, chociaż niektóre malowidła małp mają w naszym odczuciu spore walory estetyczne. Sztuka powstała w ewolucji późno. Jeszcze neandertalczyk nie pozostawił po sobie dzieł sztuki, uczynił to dopiero człowiek mądry – Homo sapiens⁷.

Błędy ewolucji?

Skoro więc doznania estetyczne są typowe tylko dla Homo sapiens, żaden inny gatunek (nawet blisko spokrewniony) nie powinien tworzyć czegokolwiek wyłącznie dla wrażeń estetycznych. Koncepcji tej wymykają się jednak między innymi Ptilonorhynchus violaceus oraz Amblyornis macgregoriae. Są one z gatunku altanników, czyli ptaków, dla których dość charakterystyczną cechą jest budowanie swoistych altanek oraz bogate ich ozdabianie. Oprócz zdolności układania kwiatów czy liści, altanniki mają także umiejętność naśladowania niektórych dźwięków lub tańca:

Zważywszy na wszystkie ich talenty, niektórzy naukowcy przypisują altannikom zmysł estetyczny i przebłyski kultury – cechy, których istnienie rzadko sugerowane jest u jakiegokolwiek gatunku poza naszym. (Obecnie uważa się, że niektóre naczelne, jak szympansy i orangutany, mają swoją kulturę i tradycję, ale nie estetykę)⁸.

Jak to zatem jest: czy poczucie estetyki można przypisać tylko człowiekowi? Czy jednak wyewoluowało niezależnie w dwóch tak odległych gałęziach filogenetycznych? Czy ludzie i altanniki mogą posiadać podobne cechy, choć nie ma między nimi pokrewieństwa? Ewolucjoniści próbują to wyjaśniać konwergencją biologiczną lub paralelizmem ewolucyjnym⁹. Jednak – co znacznie ważniejsze – sztuka i poczucie estetyki u altanników stoją w sprzeczności z postulowanym przez Karola Darwina doborem naturalnym. Oczywiście celem budowania ozdobnych altanek jest zaimponowanie samicom swojego gatunku. Warto jednak zaznaczyć, że sztuka altanników nie pełni bezpośredniej funkcji adaptacyjnej – często nie jest to gniazdo umożliwiające bezpieczne przechowywanie jaj lub służące do schronienia przed drapieżnikami, a także nie ułatwia zdobywania pożywienia. Altanka ta ma wyłącznie przyciągać wzrok samicy poprzez swój kształt czy zdobienia. U ambitnych gatunków altanki mogą być sporych rozmiarów i rzeczywiście stanowić potencjalną ochronę. Mimo to kolorowe zdobienia stanowią element niejako niepotrzebny, a nawet szkodliwy, gdyż zwiększają ryzyko zauważenia przez drapieżnika.

Dobór naturalny wyjaśnia wszystko?

Wybór dokonywany przez samicę altannika jest podyktowany wyłącznie względami estetycznymi, a nie cechami płciowymi czy przystosowawczymi samca. W sposób oczywisty zaprzecza to mechanizmowi doboru naturalnego, który zakłada rozprzestrzenianie się w populacji zmian przystosowawczych¹⁰ (na przykład im ciemniejsza sierść, tym łatwiej schować się przed drapieżnikiem), a sztuka i piękno takimi zmianami nie są, gdyż niosą ze sobą jedynie doznania estetyczne. Czy więc dobór naturalny nie ma zastosowania w przypadku altanników? Ależ nie! – powiedziałby ewolucjonista. Obalenie elementu teorii burzy całą teorię, dlatego ewolucjoniści znaleźli wyjaśnienie również dla takiego zjawiska. Jest nim hipoteza upośledzenia, zaproponowana w 1975 roku przez biologa ewolucyjnego Amotza Zahaviego. Zakłada ona, że niektóre cechy mogą przetrwać, nawet jeśli są niekorzystne przystosowawczo¹¹, a sztandarowym przykładem jest ogon pawia, który – owszem – zwiększa szanse na sukces godowy (czyżby kolejny gatunek, dla którego ważne są względy estetyczne?), ale jest skrajnie niekorzystny dla celów przetrwania. Ułatwia bowiem schwytanie ptaka przez drapieżnika ‒ zarówno ze względu na to, że paw wyróżnia się na tle otoczenia, jak i przez czysto mechaniczne utrudnianie ucieczki.

Pawie oraz altanniki, jak zapewne również setki innych gatunków, wymykają się w pewnym stopniu teorii doboru naturalnego. Sympatycy teorii ewolucji gotowi są uzupełniać tę teorię o kolejne hipotezy i koncepcje, aby tylko wytłumaczyć każdy wyjątek od klasycznej teorii ewolucji. A może jednak nie są to błędy ewolucji, lecz to sama teoria ewolucji jest błędna w swoich założeniach?

Bartosz Bagrowski

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 17.06.2020

Literatura: