Karol Darwin w ujęciu A.N. Wilsona. Dobry, zły i brzydki. Część 2Czas czytania: 14 min

Robi się brzydko

W tym momencie zaczyna się robić naprawdę paskudnie. Jak wspomniałem wcześniej, Edward Blyth w 1835 i 1837 roku opublikował dwa eseje w „Magazine of Natural History”, w których opisał proces podobny do tego, o którym pisał Darwin. Wilson wielokrotnie wysuwa zarzut plagiatu, posuwając się nawet do tego, że pięćdziesiąt początkowych stron notatnika Darwina o transmutacji, które „zostały usunięte”, traktuje jako świadectwo zamierzonego działania Darwina, mającego na celu ukrycie dowodów potwierdzających, że rozwijając swoją teorię, opierał się na pracach Blytha. W gruncie rzeczy Wilson w kółko wraca do koncepcji „rabusia”¹. John van Wyhe uważa, że jest to szkolny błąd od czasu, gdy lata temu „zaginione” strony zostały odnalezione, i trudno się z tym nie zgodzić. Większość zaginionych stronic Darwina odkryto w latach 1960, 1961 i 1966, a kiedy treść notatników została zredagowana i opublikowana w 1989 roku, „usunięte partie” przywrócono. Uzupełnione wersje notatników Darwina zostały opublikowane w roku 1989 jako Charles Darwin’s Notebooks, 1836–1844² [Notatniki Karola Darwina. 1836–1844]. Trzeba zaznaczyć, że nie powinno się wysuwać żadnych ponurych wniosków z nawyku Darwina do wyrywania stron z własnych notatników. Przewodzący zespołowi edytorskiemu Gavin de Beer zauważył, że w taki sposób Darwin przygotowywał się do swego wielkiego, nigdy nienapisanego dzieła o ewolucji³. Były to strony, które w odczuciu Darwina miały istotne znaczenie dla tego przedsięwzięcia, jednak zostały one usunięte nie tylko z ustępów, o które Wilson ma pretensje, ale zupełnie. Na szczęście Sandra Herbert i David Kohn mogli w opublikowanej wersji notatników poinformować, że ich treść została zrekonstruowana i „Notatniki B, C, D i E ponownie zawierają wcześniej usunięte fragmenty, które obecnie znajdują się we właściwych miejscach”⁴. Do jakiego wniosku doszli de Beer i jego współpracownicy, badając owe usunięte fragmenty w kontekście podobieństwa z poglądami Blytha? Znaleźli zaledwie dwa odniesienia do jego poglądów; oba nawiązują do uwag Blytha dotyczących ptaków, nie ma natomiast żadnych wzmianek o jego artykułach z 1835 i 1837 roku⁵. Najgorsze jest to, że Wilson miał wszystkie te informacje pod nosem. Wydanie Charles Darwin’s Notebooks znajduje się w sporządzonej przez Wilsona bibliografii, a mimo to powtarza on historię zaginionych stronic, po raz pierwszy opowiedzianą przez Lorena Eiseleya – ten przynajmniej twierdził tak w 1959 roku, zanim brakujące strony zostały odzyskane⁶. Dla Wilsona więc nie ma usprawiedliwienia.

Wspomniałem już o pewnych metodologicznych błędach znajdujących się w tej książce. W pierwszej kolejności odniosę się do tych najbardziej uderzających. Wilson pisze o zaskakującym rozłamie między poglądami Wallace’a i Darwina. W tym kontekście wskazuje na fragmenty napisanej przez Wallace’a recenzji dziesiątego wydania Principles of Geology Charlesa Lyella, która ukazała się w kwietniowym wydaniu „Quarterly Review” z 1869 roku⁷. Prawdą jest, że Wallace odszedł od poglądów Darwina, kiedy zaczął powoływać się na „Wyższą Inteligencję” przy próbach wyjaśnienia nadzwyczajnych i unikatowych zdolności istot ludzkich, jednakże Wilson tak naprawdę cytuje inny tekst. Odwołuje się on do pracy The Origin of Human Races and the Antiquity of Man Deducted from the Theory of ”Natural Selection”⁸ [Pochodzenie ras ludzkich i prastarość człowieka w kontekście teorii doboru naturalnego] Wallace’a z 1864 roku, napisanej dla Towarzystwa Antropologicznego. Wallace deklaruje w niej istnienie ważnego powodu „separującego człowieka” od reszty królestwa zwierząt. I teraz, Wilson wymienia tę pracę w bibliografii, ale opiera się na bibliografii sporządzonej przez Janet Browne do książki Charles Darwin: The Power of Place [Karol Darwin. Siła spokoju]. Natomiast Browne – najpewniej przez pomyłkę – nie cytuje tekstu Wallace’a napisanego dla „Quarterly Review”, lecz tekst opublikowany przez Towarzystwo Antropologiczne⁹. Na skutek tej pomyłki Wilson cytuje recenzję z „Quarterly Review”, ale tej pozycji nie ma w jego bibliografii. Innymi słowy, Wilson zaledwie powtarza za Browne ten błędnie przypisany cytat i podobnie jak Browne jest on przekonany, że cytuje fragment pochodzący z recenzji Wallace’a z 1869 roku. Wilson dochodzi do wniosku, że powodem odejścia Wallace’a od poglądów Darwina było przejście tego pierwszego na spirytualizm. Jeśli cytowany fragment rzeczywiście pochodziłby z recenzji z 1869 roku, to twierdzenie Wilsona miałoby jakąś wartość, jednakże tak nie jest. Wallace przesłał swą pracę do Towarzystwa Antropologicznego 1 marca 1864 roku, podczas gdy w posiedzeniu nie wziął udziału aż do 22 lipca 1865 roku! Niekiedy błędy metodologiczne tego rodzaju multiplikują się bądź mają kaskadowy efekt. Trudno powiedzieć, dlaczego Wilson nie sprawdził pracy z 1864 roku, na którą się powołuje, i zamiast tego powtórzył za Browne błędne cytowanie; a także dlaczego recenzja Wallace’a zamieszczona w „Quarterly Review” nie znalazła się na liście źródeł, z których Wilson korzystał. Każdy początkujący student historii wie, że poleganie w zbyt dużym stopniu na źródłach wtórnych niesie za sobą niebezpieczeństwo.

Inne popełnione przez Wilsona błędy metodologiczne nie są tak rażące, niemniej nie można ich zignorować. Na przykład Wilson twierdzi, że „pobyt w Edynburgu ukształtował umysł młodego Darwina”¹⁰. Całkowicie się z tym zgadzam. Niezrozumiałe jest jednak, dlaczego przedstawiając ten pogląd, wybiera w pierwszej kolejności cytat z The Young Charles Darwin [Młody Karol Darwin] Keitha Thomsona¹¹. Już piętnaście lat wcześniej Adrian Desmond i John Moore w dziele Darwin: The Life of a Tormented Evolutionist¹² [Darwin. Strudzony ewolucjonista] mistrzowsko nakreślili wpływy edynburskie na młodego studenta medycyny. Co więcej, gdzie są tak ważni poprzednicy Wilsona jak Jacques Barzun¹³, Gertrude Himmelfarb¹⁴ czy bardziej współcześni Ben Wiker¹⁵ i Paul Johnson¹⁶? Wszyscy oni są zdecydowanymi krytykami Darwina i jego teorii, a mimo to zostali w rażący sposób pominięci w bibliografii Wilsona. Szczególnie zaskakuje umieszczenie w bibliografii publikacji Himmelfarb dotyczącej epoki wiktoriańskiej przy jednoczesnym pominięciu jej Darwin and the Darwinian Revolution [Darwin i darwinowska rewolucja]!

Wspomniałem wcześniej, że wiele błędów rzeczowych popełnionych przez Wilsona ma swe źródło w błędach metodologicznych, w tym kontekście nadmierne poleganie na dziełach monograficznych zamiast na starannie dobranych artykułach jest oczywiste. W bibliografii Wilsona znajdziemy zaledwie garstkę pozycji spośród przeogromnej liczby źródeł dostępnych w licznych profesjonalnych czasopismach. Gdyby Wilson gruntowanie sprawdził artykuły tam zawarte. przekonałby się, że współcześnie wielu badaczy dostrzega istnienie znacznych różnic pomiędzy teorią Darwina a teorią Wallace’a. Przykładami są Jean Gayon¹⁷, Michael Bulmer¹⁸, Melinda B. Fagan¹⁹ i Michael Ruse²⁰. Pomimo obszernej bibliografii nie można oprzeć się wrażeniu, że potraktował on z należytą starannością zaledwie kilka źródeł, z których jednak większość była wtórna.

Niektóre sądy Wilsona w odniesieniu do teorii Darwina rozczarowują, przykładem może tu być jego dość bezbarwne spostrzeżenie, że „Istotą idei Darwina […] były twierdzenia o przemianie jednych gatunków w drugie [oraz] to, że elementy składowe […] w jakiś sposób samodzielnie ewoluowały w tajemniczym, bezosobowym procesie”²¹. Bezosobowy proces? Czyż nie wszystkie naturalne procesy są bezosobowe?

Jacques Barzun ma lepszą propozycję

Znacznie rzetelniej podszedł do tego zagadnienia Jacques Barzun, który ponad siedemdziesiąt lat temu napisał:

Wbrew powszechnemu przekonaniu, największym wsparciem Darwina [dla zwolenników materializmu i scjentyzmu] nie była teoria ewolucji jako całość, lecz teoria doboru naturalnego wyjaśniająca proces ewolucji zachodzący dzięki przypadkowej [czyli całkowicie losowej] zmienności. Istotna jest cała fraza, a nie tylko słowa „dobór naturalny”, ponieważ zaprzeczenie celowości jest wyróżniającym się twierdzeniem Darwina. Za sprawą automatycznego czy naturalnego doboru, zmiany sprzyjające przetrwaniu zostaną zachowane. Suma przypadkowych zdarzeń w przyrodzie ożywionej i suma przypadkowej zmienności dostarczyła całkowicie mechaniczny i materialny system, za pomocą którego można wytłumaczyć zmiany w istotach żywych²².

Widać więc, że ta „bezosobowość” jest w oczywisty sposób cechą doboru naturalnego. Bo czy procesy przyrodnicze są spersonalizowane: „Dla A.N. Wilsona”? Tym, co ma znaczenie, jest przypadkowość przeciwstawiona celowości. Zupełne odrzucenie teleologii w przyrodzie jest cechą charakterystyczną idei Darwina. Ludwig von Bertalanffy podczas sympozjum w Alpbach²³ w roku 1968 zauważył:

Neodarwinizm czy też „syntetyczna teoria” ewolucji inkorporowała twierdzenia szeroko rozumianej genetyki, cytologii i biologii molekularnej […]. Tym, co nie uległo zmianie w porównaniu z oryginalną koncepcją Darwina, jest nade wszystko przypadkowa natura ewolucji […]. Moim zdaniem fakt, że teoria tak mało precyzyjna – w tak ograniczonym zakresie weryfikowalna i tak bardzo odległa od kryteriów stosowanych w „twardej” nauce – stała się dogmatem, może znaleźć wyjaśnienie jedynie na polu socjologii²⁴.

Wilson niewątpliwie zgodziłby się z Bertalanffym, że nazywanie doboru naturalnego „bezosobowym” mija się z celem.

Bomba czy niewypał?

Wilson kończy biografię Darwina sensacyjną informacją, niestety także w tym przypadku jego bomba okazuje się niewypałem. Jest przekonany, że podczas odbywającej się 21 września 2015 roku aukcji natrafił na zdumiewającą informację, która uwiarygodnia jego obraz Darwina. Informacja ta znajdowała się w nowo odkrytym liście (w rzeczy samej takie znaleziska są dzisiaj rzadkością) napisanym 24 listopada 1880 roku przez posuniętego już w latach Darwina do młodego prawnika, Francisa McDermotta. W odpowiedzi na pytanie: „Czy wierzysz w Nowy Testament?” Darwin odparł, że nie wierzy. Oto wreszcie, oznajmia Wilson, Darwin wyraźnie przyznał się do swoich poglądów religijnych, a co więcej, jesteśmy w posiadaniu listu pozwalającego to udowodnić. Jednakże szczera odpowiedź udzielona McDermottowi przez Darwina nie jest niczym nowym. Już w pierwszym wydaniu Autobiografii Darwina, zredagowanym w 1887 roku przez jego syna Francisa, wyznał on: „stopniowo przestawałem wierzyć, by chrześcijaństwo było objawieniem boskim”²⁵.

I jakby tego było mało, dodał:

Trudno mi doprawdy pojąć, że ktokolwiek mógłby sobie życzyć, aby wiara chrześcijańska była prawdziwa. Bo gdyby tak było, to bezpośrednia wymowa tego tekstu [Ewangelii] jest jak się zdaje taka, iż ludzie, którzy nie wierzą – a do nich należy zaliczyć mego Ojca, Brata i prawie wszystkich moich najlepszych przyjaciół – są skazani na wieczne potępienie. A to jest wszak przeklęta doktryna²⁶.

Powyższy fragment został usunięty przez Emmę jako zbyt „nieokrzesany”. Wnuczka Darwina, Nora Barlow, dodała ten brakujący urywek w wydaniu Autobiografii dziadka z 1958 roku²⁷. Tak więc od ponad sześćdziesięciu lat mamy dostęp do dość rzetelnej deklaracji braku wiary Darwina. W jaki więc sposób list Darwina mógłby stanowić niezwykłe odkrycie? Czy powinniśmy przyklasnąć Wilsonowi za noszenie drew do lasu?

W kontekście tych wszystkich uchybień zawartych w książce Wilsona należy jeszcze powiedzieć, że te twierdzenia, które są oryginalne, okazują się mylne, a te, które są prawdziwe, nie są oryginalne. Jego główny motyw „twórcy mitów” został przedstawiony osiem lat temu w niewielkiej, aczkolwiek interesującej książeczce Benjamina Wikera zatytułowanej The Darwin Myth [Mit Darwina]. Napisał on: „Darwin i jego biografowie nie przedstawili człowieka, lecz jego mit”²⁸. Wiker dodaje, że Darwina charakteryzowało to, że „jeśli chodzi o własną teorię, nie zamierzał się dzielić swoimi dokonaniami do tego stopnia, że nie wspomniał o swych poprzednikach, nawet o własnym dziadku, dopóki krytycy nie wytknęli mu tego rażącego zaniedbania” [i zmusili do wprowadzenia poprawek w Szkicu historycznym dodanym do trzeciego wydania O powstawaniu gatunków w 1861 roku]. „Chciał, by teoria ewolucji była jego odkryciem, jego dziełem, jego dzieckiem. Delikatnie rzecz ujmując, Darwin był zdeterminowany, aby to osiągnąć”²⁹.

Jest to zasadniczo argument Wilsona, tyle że posuwa się on za daleko, oskarżając Darwina o kradzież. W książce Charles Darwin: Victorian Mythmaker nie ma niczego, co nie zostałoby już powiedziane (w większości lepiej i z pominięciem litanii popełnionych przez Wilsona błędów) przez Barzuna, Himmelfarb, Wikera czy Desmonda i Moore’a. Być może Wilson powinien zainteresować się poważniej dorobkiem swych poprzedników.

Wiele jeszcze można by dodać na temat tej niefortunnej pracy. Ze smutkiem muszę zgodzić się z Johnem van Wyhe (choć z nieco innych powodów): ta nowa biografia jest mało wiarygodna i nieprecyzyjna. I choć przyznaję, że niektóre z wymienionych przeze mnie błędów nie są wielkie (inne jednak są poważne), to ich nagromadzenie ma istotne konsekwencje. Liczne analityczne i metodologiczne pomyłki pogarszają sytuację do tego stopnia, że nie można nawet z przekonaniem powołać się na tę biografię, a co dopiero zacytować. Dołączy ona teraz do pozostałych książek dotyczących Darwina, które posiadam, i będzie zbierać na półce kurz.

Michael Flannery

Oryginał: A. N. Wilson’s Charles Darwin, The Good, the Bad and the Ugly, „Discovery Institute” 2017, December 20 [dostęp: 24 I 2024].

Literatura: