Między tradycją a nowatorstwem. Uwagi na marginesie sporu darwinowskiego ewolucjonizmu z teorią inteligentnego projektu. Część 4Czas czytania: 35 min

Krzysztof J. Kilian

2025-01-15
Między tradycją a nowatorstwem. Uwagi na marginesie sporu darwinowskiego ewolucjonizmu z teorią inteligentnego projektu. Część 4<span class="wtr-time-wrap after-title">Czas czytania: <span class="wtr-time-number">35</span> min </span>

Przeciwko naturalizmowi metodologicznemu sformułowano szereg tez. Najważniejsze z nich mówią, że naturalizm: (1) źle wpływa na rozwój wiedzy; (2) utrudnia współzawodnictwo w nauce; (3) jest tylko częścią określonej tradycji, która została zabsolutyzowana; (4) jest wyłącznie prowizoryczną zasadą; (5) jest arbitralną i szkodliwą regułą; (6) jest podejściem irracjonalnym; (7) jest złą filozofią; (8) jest ujęciem przyjmowanym bezkrytycznie. Mówi się też, że (9) nie istnieje uniwersalne, aprioryczne kryterium pozwalające na odstąpienie od wyjaśnień naturalistycznych. Omówię je teraz kolejno.

  1. Naturalizm źle wpływa na rozwój wiedzy, gdyż ogranicza badania naukowe1. Na rzecz tej tezy argumentowano rozmaicie.

Zgodnie z jednym z argumentów naturalizm stoi na przeszkodzie owocnego dialogu między nauką i religią, a także syntezy wiedzy w ramach tych dziedzin, gdyż uniemożliwia naukową dyskusję nad wieloma istotnymi kwestiami, w tym nad ludzką wolnością, moralnością, celowością w przyrodzie i Bogiem2. W tej postaci argument ten opiera się na ekwiwokacji. Z jednej strony definiuje się w nim naukę (science) przez pryzmat współczesnego rozumienia naukowości jako naturalistyczne wyjaśnianie rzeczywistości. Z drugiej zaś strony odnosi się tę nazwę również do szerszego, obecnie już nieużywanego w krajach anglojęzycznych, jej rozumienia, mówiąc o naukowej (scientific) debacie nad takimi zagadnieniami, jak Bóg czy celowość w przyrodzie. Zaś zagadnienia te to problemy metafizyki i teologii, czyli dyscyplin, które w wiekach średnich wspólnie z przyrodoznawstwem określane były jako scientia, a współcześnie w obrębie science nie ma na te pierwsze miejsca.

Ponadto na przeszkodzie owocnego dialogu między nauką i religią nie stoi niemożliwość naturalistycznego wyjaśniania zagadnień, takich jak Bóg czy moralność3. Integralnym elementem realnych religii są cudy, a naturalistycznie uprawiana nauka wyklucza zachodzenie cudów4.

Inny argument przekonuje, że przyjmowanie wyłącznie naturalistycznych wyjaśnień utrudnia podążanie za danymi empirycznymi bez względu na to, dokąd te dane zaprowadzą5. Jednakże przekonanie o możliwości takiego podążania za danymi sugeruje akceptację błędnego przekonania, zgodnie z którym istnieją jakieś nieuteoretyzowane dane. Natomiast zgodzić się należy z argumentem, że przyjmowanie wyłącznie naturalistycznych wyjaśnień utrudnia podążanie za danymi empirycznymi6, gdyż obstawanie przy jednej perspektywie teoretycznej skutecznie utrudnia dostrzeżenie tych faktów, które mogą wyjść na jaw dopiero wtedy, gdy poważnie potraktuje się alternatywne punkty widzenia.

Zgodnie z argumentem bardzo podobnym do powyższego, przyjmowanie jedynie naturalistycznych wyjaśnień uniemożliwia bezstronne rozpatrywanie świadectw7. Ale niemożliwość takiego rozpatrywania świadectw jest efektem czegoś znacznie bardziej zasadniczego niż tylko niedopuszczania wyjaśnień antynaturalistycznych. Żadna nauka nie rozpatruje bezstronnie świadectw, dlatego że zawsze przyjmuje jakieś założenia.

W myśl innego argumentu, bezkrytyczne przyjmowanie naturalizmu może doprowadzić do sytuacji, w której większym zaufaniem obdarzone zostaną, pozbawione należytego wsparcia empirycznego, spekulacje niż antynaturalistyczne wyjaśnienia ex definitione wykluczane z obszaru nauki8. Argument ten błędnie zakłada, że da się określić przedział czasu, po którego upływie zrezygnować należy z naturalizmu (czy, bardziej ogólnie to wyrażając, jakiegokolwiek sposobu wyjaśniania), gdy nie przynosi on zamierzonych efektów. Jednak wielokrotnie podkreślano, że takiego zabiegu przeprowadzić się nie da9, gdyż nawet najbardziej przytłaczające trudności, z jakimi boryka się dane ujęcie, mogą zostać przezwyciężone10.

Jeszcze inny argument przekonuje, że naturalizm a priori wyklucza wyjaśnienia antynaturalistyczne11. Trafność tego argumentu zasadza się na tym, że o wiele bardziej przekonujące są wykluczenia aposterioryczne. Poszukując wyjaśnień dla badanych zjawisk, należy brać pod uwagę wszelkie logicznie możliwe stany rzeczy12 i poszukiwać świadectw, które mogłyby świadczyć o zachodzeniu tych stanów.

Zgodnie z ostatnim argumentem z tej grupy, naturalizm nie powinien być uznawany nawet za tymczasową zasadę, gdyż sugeruje, że nie istnieje sfera nadprzyrodzona, a to wcale nie jest takie pewne („nie jesteśmy pewni, że to, co nadnaturalne, nie istnieje”13). Problematyczność tego argumentu polega przede wszystkim na tym, że odmawianie wymogowi naturalizmu metodologicznego charakteru nawet tymczasowej zasady jest grubym nieporozumieniem. Bez cienia wątpliwości wskazać można, że podążanie za tą zasadą miało szereg pozytywnych skutków dla nauki, co, nawiasem mówiąc, nie prowadzi, oczywiście do tezy, zgodnie z którą bezkrytyczne obstawanie za naturalizmem zawsze prowadzić będzie do sukcesów poznawczych.

  1. W myśl innej tezy naturalizm utrudnia współzawodnictwo w nauce. Przejawia się to w tym, że, wykluczając z obrębu nauki wszelkie antynaturalistyczne wyjaśnienia, sugeruje, iż poszukiwanie alternatywnych względem naturalizmu rozwiązań jest zbyteczne. W efekcie promuje „naukowe lenistwo”14. O słabości tej argumentacji świadczy to, że jest obosieczną bronią. Zwolennicy naturalizmu wysuwają podobny zarzut w stosunku do swoich adwersarzy. Ci ostatni przyjmują wyjaśnienia antynaturalistyczne wtedy, gdy zawodzą wyjaśnienia naturalistyczne15.
  2. Następna teza głosi, że naturalizm jest częścią fundamentalistycznej, oświeceniowej tradycji – wyznaczania określonej relacji między wiarą (sferą subiektywnych przekonań) a rozumem (sferą identycznych dla wszystkich ludzi, a przez to obiektywnych, przekonań). Zaś tradycja ta pochopnie została zabsolutyzowana16. W uzasadnieniu tej tezy podkreśla się, że fundamentalizm ten jest już podejściem przestarzałym, gdyż powszechnie przyjmuje się, że nie istnieją absolutne podstawy poznania. Jednakże, na co nie zwraca się uwagi w powyższej argumentacji, idea fundamentalizmu zastąpiona została (przez Newtona) ideą certyzmu – uznającego naukę za korpus pewnych i uzasadnionych twierdzeń o rzeczywistości17. Ponadto do korpusu tych twierdzeń nie włączano sfery subiektywnych przekonań.
  3. Zgodnie z inną tezą naturalizm jest jedynie prowizoryczną zasadą, nie zaś warunkiem koniecznym uprawiania nauki18.

Na rzecz powyższej tezy trafnie twierdzono, że nie istnieje powszechnie akceptowana definicja nauki19, zatem naturalizm jest tylko jednym z możliwych podejść do nauki.

W myśl innego argumentu, naturalizm jest jedynie indukcyjnym uogólnieniem, efektem 300–400 lat praktyki naukowej, argumenty indukcyjne zaś nie dowodzą swoich wniosków w sposób pewny20. Jednakże, gdy mówi się o decyzjach metodologicznych, czyli pewnego rodzaju umowach, to ocenia się je nie w kategoriach aletycznych, ale w kategoriach pragmatycznych (skuteczna – nieskuteczna). A zatem przyjmowane w nauce decyzje nie są ani pewne, ani niepewne. Są one co najwyżej albo skuteczne, albo nieskuteczne.

  1. Wedle jeszcze innej tezy naturalizm jest arbitralną, dogmatyczną i szkodliwą regułą. Tezę tę wspierano argumentem, który przekonuje, że nauka nie jest grą dopuszczającą arbitralne reguły akceptacji wyjaśnień; zadaniem tej pierwszej jest próba formułowania prawdziwych twierdzeń o świecie21. Ale wypowiadana z perspektywy naukowego realizmu teza, że celem nauki jest poszukiwanie prawdy, nie jest jedynym podejściem uzasadniającym cel działań naukowych22. Ponadto bez względu na akceptowane podejście do celu nauki, pierwsza część tego argumentu (nauka nie jest grą, w której stosuje się arbitralne reguły) jest zdaniem fałszywym. O tym, że w nauce stosuje się arbitralne reguły, które mówią, jakie wyjaśnienia są dozwolone (lub zabronione), wiadomo od dawna.

Zgodnie z innym argumentem, dogmaty nie wchodzą w skład nauki23. Czy dogmatyzm naukowy należy wartościować pozytywnie (bo, na przykład, zapobiega to pochopnej akceptacji słabo uzasadnionych poglądów)24, czy też należy go wartościować negatywnie (gdyż, przykładowo, uniemożliwia on dostrzeganie rozwiązań alternatywnych)25, to kwestia, która wciąż budzi wiele kontrowersji26. Wspomniany argument nie wpisuje się jednak w tę dyskusję. Jest jedynie mało wiarygodnym, pozbawionym odniesienia do historii filozofii nauki stwierdzeniem dotyczącym mechanizmów funkcjonowania nauki.

Inny argument przekonuje, że jeśli na rzecz wyjaśnienia nieredukowalnej i wyspecyfikowanej złożoności przemawiają świadectwa empiryczne, to należy przyjąć, że naturalizm metodologiczny nie jest koniecznym warunkiem uprawiania nauki27. U podstaw tego argumentu tkwi jednak błędne przekonanie, zgodnie z którym na korzyść lub niekorzyść teorii mogą przesądzić niezależne od tej teorii świadectwa empiryczne28. Nie istnieją, co wielokrotnie podkreślano, nieuteoretyzowane obserwacje29.

  1. W myśl kolejnej tezy naturalizm jest podejściem irracjonalnym. Na jej rzecz argumentowano, twierdząc, że de facto nie jest możliwe dostarczenie naturalistycznych wyjaśnień dla wszystkich zjawisk, zatem uparte obstawanie przy naturalizmie jest podejściem irracjonalnym30. Argument ten jest błędny. Jeśli wyznacznikiem racjonalności działań uczonych miałoby być przekonanie, że i tak, w końcowym efekcie, dojdzie do takiej sytuacji, iż przyjęte ujęcie teoretyczne ugnie się pod nadmiarem anomalii i zostanie porzucone31, a w związku z tym nie należy obstawać przy tym ujęciu, to uczeni nigdy nie powinni przyjmować żadnego ujęcia teoretycznego.

Argumentowano również, utrzymując, że naturalizm wyklucza wiarę w istnienie transcendentnie narzuconego na sferę przyrody porządku. A bez takiej wiary uprawianie nauki nie jest czymś lepszym od na przykład wróżenia z fusów32. Argument ten jest słaby, przede wszystkim dlatego że jego druga część jest historycznie fałszywa. Istnieją bowiem tacy uczeni, którzy mają znaczące osiągnięcia naukowe i jednocześnie twierdzą, że Wszechświat jest matematycznie uporządkowany i że za tym porządkiem nie stoi żadna Transcendencja33.

  1. Zgodnie z następną tezą naturalizm jest jedynie złą filozofią. Na rzecz tej tezy argumentowano, twierdząc, że naturalizm nie jest, bazującym na świadectwach empirycznych, poglądem naukowym. Jest jedynie doktryną filozoficzną34. Ale tego typu argumentacja wprowadza fałszywe przekonanie, że jeśli jakieś naukowe podejście podpiera się filozofią, to nie jest rzetelną nauką35. Ponadto dawno temu dostrzeżono też kwestię jeszcze bardziej fundamentalną – z nauki nie da się wyrugować filozofii36. A co za tym idzie, alternatywa dla ewolucjonizmu – ID – również bazuje na filozofii i w takim samym stopniu jak ewolucjonizm jest doktryną filozoficzną.

W myśl kolejnego argumentu naturalizm jest przekonaniem filozoficznym, które nie może być uzasadnione przez nauki przyrodnicze37. Argument ten jest trafny o tyle, że żadnego zbioru decyzji metodologicznych nie da się naukowo uzasadnić bez ryzyka popadnięcia w błędne koło, gdyż wszelkie uznawane za naukowe badania zakładają – takie lub inne – decyzje metodologiczne. Nie jest to jednak argument przeciwko utrzymywaniu naturalizmu metodologicznego.

Inny argument głosi, że naturalizm prowadzi do naukowego antyrealizmu, w ramach którego – podobnie jak w idealizmie – rzeczywistość musi się zgadzać z ideami, co w tym konkretnym przypadku oznacza, że interpretacja świadectw empirycznych dostosować się musi do wymogów naturalizmu metodologicznego38. Jednak argument ten bazuje na dalekim od powszechnie przyjmowanego pojmowaniu naukowego realizmu, zgodnie z którym naukowy realizm wyklucza przekonanie o mocnym uteoretyzowaniu obserwacji oraz jest podejściem zbliżonym do leninowskiej teorii odbicia39. Podejście takie wyklucza z obszaru naukowego realizmu również i artyficjalizm. Bowiem także w ramach tego ostatniego interpretacja świadectw empirycznych musi dopasować się do wstępnych założeń, jakie przyjmuje ID. Najważniejsze jest tu przekonanie, w myśl którego „inteligentne przyczyny mogły odegrać kluczową rolę w powstawaniu Wszechświata, życia oraz jego różnorodności”40.

Kolejny argument przekonuje, że naturalizm nie uwalnia nauki od balastu metafizycznego. Tego ostatniego pozbyć się dopiero można, przyjmując metafizyczny neutralizm41. To, czym dokładnie jest metafizyczny neutralizm, nie zostało jednak przez autorów tego podejścia jasno wyartykułowane. Neutralizm ten oznacza mniej więcej to, że powstrzymywanie się od wygłaszania apriorycznych przekonań na temat sposobu istnienia świata umożliwić ma uczonym swobodne podążanie za faktami. Jednakże, jak powszechnie wiadomo, przekonanie o możliwości swobodnego podążania za faktami – które w tym kontekście nie oznacza nic innego, jak nieuteoretyzowane badanie faktów – jest mitem.

  1. Wedle kolejnej badanej tu tezy naturalizm jest ujęciem przyjmowanym bezkrytycznie. Na rzecz tej tezy argumentowano w następujący sposób. Zdarza się, że wyjaśnienia naturalistyczne wraz z krytyką innego rodzaju wyjaśnień są efektem pochopnego przyswajania, przedstawianych przez autorytety w danej dziedzinie, błędnych argumentów. Ilustracją powyższego stwierdzenia jest sytuacja, która powstała w następstwie błędnej interpretacji wyników badań42, przedstawionych w artykule analizującym proces krzepnięcia krwi43. Takiej interpretacji dokonał wybitny biochemik zajmujący się białkami, Russell Doolittle44. Problem nie polega na tym, czy Doolittle miał rację45. Jego argumenty (wraz z literowym, drukarskim błędem w nazwie białka, jaki pojawił się w jego tekście) przytoczył następnie znany krytyk kreacjonizmu i teorii inteligentnego projektu, filozof Michael Ruse. Posłużyły one Ruse’owi do krytycznej oceny zagadnienia nieredukowalnej złożoności kaskady krzepnięcia krwi. Później zaś argumenty Doolittle’a przytoczyli inny uczony, patolog Neil S. Greenspan oraz redaktor naczelny „Scientific American”, John Rennie46. Greenspan na podstawie argumentów Doolittle’a twierdził, że zwolennicy teorii inteligentnego projektu nie rozumieją, czym są układy nieredukowalnie złożone47.

Wbrew pozorom argument ten jest bardzo słaby, bo opieranie się na autorytecie nie jest cechą, która charakteryzuje wyłącznie naturalistów. Teoretykom projektu można postawić podobny zarzut. W jednej ze swoich prac Michael Polanyi utrzymywał, że niektóre struktury organizmów żywych wydają się nieredukowalne do praw fizyki i chemii. Behe, Dembski i Charles Thaxton dla wsparcia własnych racji powołują się teraz na te przekonania Polanyiego48.

  1. W myśl ostatniej analizowanej tu tezy nie istnieje uniwersalne, aprioryczne kryterium pozwalające na odstąpienie od wyjaśnień naturalistycznych, co ma świadczyć o wadliwości tego podejścia49. Jednakże nie jest to wada, lecz zaleta. Wiadomo od dawna, że przestrzeganie apriorycznie nałożonych wymogów nie musi prowadzić do sukcesu poznawczego. Żądanie, by uczony jeszcze przed przystąpieniem do testowania teorii określił z góry warunki, w których zdecyduje się porzucić teorię, uznawane jest za nierealistyczne i bywa ignorowane50.

W podsumowaniu powiedzieć należy, że nie istnieją dobre powody do uznania naturalizmu metodologicznego za kamień węgielny współczesnej nauki. Ani znane fakty, ani rozumowania nie stanowią nieodpartych racji na rzecz tego naturalizmu. Większość argumentów antynaturalistycznych również nie jest przekonująca. Dlatego też spór między nimi zapewne toczył się będzie jeszcze długo.

 

4. Między tradycją a nowatorstwem

Była już o tym mowa, że ID jest uznawana za poważne odstępstwo od tradycyjnie uprawianej nauki. Warto jednak w tym miejscu zauważyć, że de facto to odstępstwo nie jest niczym nowym. Wyjaśnienie za pomocą przyczyn, czy też, innymi słowy, poznanie przyczyn to, wedle Arystotelesa, zasadniczy składnik poznania naukowego51.

Najprawdopodobniej to Francis Bacon jako pierwszy w czasach nowożytnych postulował ograniczenie nauki do tego, co dziś nazywamy „wyjaśnieniami naturalistycznymi”, czyli wyeliminowanie z poznania naukowego wyjaśniania za pomocą przyczyn sprawczych i celowych i pozostawienie jedynie przyczyn materialnych i formalnych52. W międzyczasie zaś odwoływanie się do Boskiej sprawczej przyczyny nabrało szczególnego znaczenia, bo wielokrotnie powoływał się na nią sam Isaac Newton, który utrzymywał, że fizyka nie eliminuje potrzeby wyjaśniania zjawisk poprzez odwołanie się do stwórcy. Jego fizyka pokazywała, że Wszechświat musi mieć inteligentnego projektanta. Pisał na przykład tak: „[N]ie sądzę, by dało się wyjaśnić [ruch planet wokół Słońca] za pomocą samych przyczyn naturalnych; zmuszony jestem przypisać go działaniu i pomysłowości świadomego Czynnika”53. Ponadto twierdził, że „[ż]adna różnorodność rzeczy nie może wyniknąć ze ślepej konieczności metafizycznej, która zawsze i wszędzie musi być taka sama. Cała różnorodność rzeczy stworzonych, każda w swoim czasie i miejscu, mogła zaistnieć jedynie dzięki zamysłowi i woli istoty, której istnienie jest koniecznością”54.

Apel Bacona pozostał zatem niezrealizowany aż do 1859 roku, czyli do opublikowania O powstawaniu gatunków. Twierdzi się, że największym odkryciem przyznającego się do materializmu55 Karola Darwina jest zdefiniowanie, za pomocą postulatu naturalizmu metodologicznego, współczesnego rozumienia naukowości i narzucenie tej idei całemu przyrodoznawstwu56. Naturalizm ten w pełni zaczął funkcjonować dopiero wraz z opublikowaniem opus magnum Darwina57.

Jednak ani naturalizm, ani ewolucjonizm nie są również niczym nowym. Próbę naturalistycznego wyjaśnienia rzeczywistości odnaleźć można już u Demokryta58. Już od starożytności mówiono też o doborze naturalnym. Zdaniem Empedoklesa dobór naturalny eliminuje wszystkie osobniki, które nie są przystosowane. Uważali tak również Epikur i Lukrecjusz, twierdząc, że wskutek eliminacji osobników nieprzystosowanych wszystkie żyjące osobniki są przystosowane.  W II wieku n.e. medioplatonik Maksymos z Tyru za pomocą doboru naturalnego wyjaśniał adaptacje, podobne poglądy miał również Denis Diderot59. Jeszcze w XVIII wieku równie powszechny był pogląd, w myśl którego jeden gatunek jest w stanie zmienić się w inny, ale zmienność taka postrzegana była jako czynnik patologiczny, zaś sam „fakt degeneracji – odchylania się od stanu normalnego – nie skłaniał […] [przyrodników] do przyjęcia tezy o istnieniu ewolucji”60. Podejścia te miały również pewien mankament, dawały się uzgodnić z ideą specjalnego stworzenia, gdyż mówiono o adaptacjach jedynie na poziomie niższym niż gatunek. Problemem była zatem korzystna zmienność zachodząca na wyższych poziomach i uzasadnienie przekonania, że gatunki nie powstały w wyniku specjalnych aktów stwórczych, a wskutek naturalnych procesów. Uznanie przez Darwina doboru naturalnego za mechanizm ewolucji pozwoliło mu twierdzić, że idea projektu w przyrodzie jest zbyteczna, gdyż bez niej wyjaśnić można korzystną zmienność.

W świetle powyższych uwag nietrudno zauważyć, że jeśli zaczniemy poszukiwać historycznych początków obydwu podejść, to mówienie o tradycji i nowatorstwie w kontekście kontrowersji darwinowski: ewolucjonizm – ID staje się kwestią dość problematyczną. Gdyby natomiast sięgnąć pamięcią do roku 1802 (ukazuje się wtedy Natural Theology or Evidences of the Existence and Attributes of the Deity Williama Paleya), to bez trudu można dostrzec, że dominującym ujęciem wyjaśniania powstania życia i pochodzenia gatunków było odwołanie się do Boskiego projektanta. (Darwin znał argumentację Paleya, gdyż w czasie swoich teologicznych studiów czytał Natural Theology). Prace Paleya były wtedy obowiązkową lekturą na brytyjskich uczelniach, co pozwala uznać je za wyraz ówczesnego paradygmatu wyjaśniania różnorodności i złożoności życia. Jeśli jednak za tradycyjne uznamy te poglądy, które są obecnie powszechnie uznawane, to darwinowski ewolucjonizm staje się poglądem tradycyjnym61.

Pogląd tradycyjny zawsze ma przewagę nad swoim rywalem, choćby dlatego że jest powszechnie uznawany i jako taki stanowi punkt odniesienia dla potencjalnej debaty z ujęciem alternatywnym. Dlatego też bardzo prawdopodobna jest realizacja następującego scenariusza62.

Gdyby, historycznym trafem, to ID była przyjętym paradygmatem i na przykład nieredukowalną złożoność uznawano by za fakt63, zaś nowatorskie podejście ewolucyjne, w jakimś swoim gradualistycznym wariancie, podważałoby ID, to można przypuszczać, że wygrałoby stare i uznane, właśnie dlatego że jest stare i uznane. Ten proces mógłby przebiegać następująco. 

Gradualistyczny ewolucjonizm pozostawałby w fazie protonauki, a – co za tym idzie – nie istniałaby jednolita tradycja rozwiązywania łamigłówek, wiodące czasopisma naukowe nie publikowałyby wyników badań ewolucjonistów, a świat nauki z wielką rezerwą podchodziłby do publikacji zamieszczanych w niszowych wydawnictwach i czasopismach, sugerujących, że mikroewolucja prowadzi do makroewolucji. Dlatego pojawiałyby się również publikacje i opinie, w których wskazywano by, że ewolucjoniści nie wydają swoich prac w wiodących naukowych czasopismach, z czego wnioskowano by o wątpliwej jakości ich wyników badań.

Gdyby nawet powstały gradualistyczne wyjaśnienia, takie jak na przykład: koopcja, narastająca niezbędność, duplikacja genu, łuk rzymski czy samoorganizacja64, dzięki którym w ewolucyjny sposób byłoby wyjaśniane to, co zwolennicy ID nazwali „nieredukowalną złożonością”, to i tak jako pozostające poza istniejącym paradygmatem, rozproszone badania nie wpływałyby istotnie na podważenie tego paradygmatu.

Ewolucjonizm ten mógłby być utożsamiany z materializmem i akcentowano by zachwyty, krytycznie dziś ocenianych, liderów marksizmu-leninizmu65 nad tą niszową teorią. Podkreślano by również, że: (1) niektórzy zwolennicy gradualizmu wywodzą się z tych samych kręgów co niektórzy marksiści-leniniści; (2) i jedni, i drudzy miejscami krytykują w podobny lub identyczny sposób przekonanie o aktywnej roli w przyrodzie inteligentnego projektanta; (3) gradualiści, podobnie jak marksiści, podzielają, niedające się zdaniem zwolenników aktualnego status quo utrzymać, przekonanie o materialistycznym rodowodzie ludzkiego umysłu; (4) niektóre typowe dla gradualizmu poglądy, na przykład teza o mechanizmie procesów ewolucyjnych (mutacje, dobór naturalny, dziedziczenie), występują również w nieco zmienionej postaci (prawa dialektyki) w publikacjach marksistów. Wystarczy zatem uznać gradualizm za egzemplifikację opisywanych przez marksistów praw dialektyki, by móc stwierdzić, że gradualizm jest pseudonauką66.

Mówiono by też, że gradualizm jest podejściem bardzo niebezpiecznym, gdyż: (a) niektóre tezy gradualizmu formułowane są przez ludzi, którzy mają stopnie naukowe, istnieje zatem zagrożenie, że mogą stać się częścią nauki; (b) tezy gradualizmu dotyczące wykrywania materialnych przyczyn łączone są z tymi dziedzinami nauki, na przykład z fizyką, które głównie zajmują się wykrywaniem przyczyn materialnych, co jeszcze mocniej wzmacnia przekonanie, że gradualizm to teoria o naukowym charakterze; (c) prace pisane przez zwolenników gradualizmu brzmią naukowo dla niewprawnego czytelnika, ponieważ dotyczą problemów naukowych i technicznych oraz używają terminologii naukowej67.

Brak przekonujących, makroewolucyjnych świadectw na rzecz gradualizmu również nie wyszedłby zwolennikom nowego podejścia na dobre. Broniącym swoich racji gradualistom mówiono by, że ich hipotezy nie mają żadnego empirycznego potwierdzenia. Opinie takie jak poniższa, dziś uznawane za co najmniej mocno kontrowersyjne, byłyby powszechnie akceptowane, gdyż jednoznacznie wskazywałyby na brak empirycznego potwierdzenia gradualizmu: „[ż]aden z podstawowych dwóch aksjomatów teorii makroewolucyjnej Darwina – czyli koncepcja ciągłości świata przyrody […] oraz wiara, że całość adaptacyjnego projektu życia wynika ze ślepego, losowego procesu – nie został od 1859 roku potwierdzony w ani jednym empirycznym odkryciu czy osiągnięciu naukowym”68.

Kończąc kreślenie powyższego scenariusza, skupię się obecnie na kilku metodologicznych uwagach bezpośrednio łączących się z kontrowersją tradycja − nowatorstwo.

Mówi się, że nie istnieje dobra odpowiedź na pytanie o to, jak długo utrzymywać należy − nawet w obliczu przytłaczających, negatywnych świadectw empirycznych – pogląd tradycyjny69. Dawno temu zauważono też, że „nie istnieje teoria, która jest zgodna ze wszystkimi obserwacjami”70. Nie istnieje również dobra odpowiedź na pytanie, kiedy wprowadzić należy teorię alternatywną71, gdyż nie da się z góry orzec ani tego, czy teoria tradycyjna potrafiła będzie poradzić sobie z trudnościami, przed którymi stanęła, ani tego, czy w danych okolicznościach wprowadzenie teorii alternatywnej będzie przeszkodą czy pomocą dla teorii tradycyjnej.

Nie należy również zapominać, że poważni uczeni i filozofowie przestrzegali także przed pochopnym porzucaniem tradycyjnych punktów widzenia72. Twierdzili też, że porządnie uprawiana nauka niejako z definicji ma charakter dogmatyczny73, podkreślając, że efektem naukowej edukacji jest głębokie zaangażowanie w konkretny sposób postrzegania świata. Zaangażowanie to przejawia się tym, że ten sposób widzenia narzuca automatycznie określony sposób uprawiania nauki – akceptację takich, a nie innych reguł gry naukowej. (Zaangażowanie takie, raz na jakiś czas, zastępowane jest innym zaangażowaniem. Nigdy jednak nie jest tak, że naukę uprawia się bez takiego zacięcia). W następstwie powszechnej akceptacji reguł gry naukowej tworzy się wspólnota profesjonalistów. Wspólne jej reguły i ich przestrzeganie gwarantują owocne badania naukowe – wskazują na istotne problemy oraz na sposoby ich rozwiązywania. Zaś akceptacja takich reguł „może zapobiec fałszowaniu nauki przez maniaków i partaczy”74.

Inni zaś, równie poważni filozofowie nakłaniali do wymyślania alternatywnych punktów widzenia nawet wtedy, gdy tradycyjna teoria ma się dobrze75, gdyż zauważono, że utrzymywanie przekonania, zgodnie z którym nie należy dążyć do zastępowania jednej teorii drugą, o ile ta pierwsza nie jest niezgodna z faktami, bywa szkodliwe. Niektóre istotne fakty mogą być odkryte wyłącznie za pomocą teorii alternatywnej względem teorii obowiązującej, a co za tym idzie fakty takie stają się „niedostępne, jeśli tylko wykluczy się […] alternatywne teorie”76 i dlatego wymyślanie teorii alternatywnych „jest metodą przyspieszania rewolucji” w nauce77.

Nietrudno spostrzec, że naszkicowane wyżej zalecenia metodologiczne prowadzą w przeciwnych kierunkach. Nie jest to niczym dziwnym, gdyż już dawno temu zauważono, że nie istnieje żadna metodologiczna recepta na sukces w uprawianiu nauki78 i żaden zbiór reguł metodologicznych takiego sukcesu nie zagwarantuje79. W związku z tym jedną z ostatnich rzeczy, jaką zrobić może filozof nauki, jest udzielanie uczonym dobrych rad na temat tego, jak ci ostatni mają uprawiać swoje dyscypliny. Może natomiast, co starałem się zrobić w niniejszym tekście, wskazać na pewne metodologiczne czy filozoficzne niedociągnięcia popełniane przez uczonych.

Krzysztof J. Kilian

 

Źródło zdjęcia: Pixabay

Ostatnia aktualizacja strony: 15.1.2025

Przypisy

  1. Por. np. L.  Brand, Naturalizm i jego rola, s. 69.
  2. Por. R.A. Delfino, Replacing Methodological Naturalism, Metanexus 2007, 24 May, https://tiny.pl/thmmz  [dostęp: 8 XI 2024].
  3. Warto odnotować w tym miejscu, że istnieje wiele takich prób. Oto jeden przykład: „najbardziej wzniosłe formy praktyk religijnych […] przynoszą korzyść biologiczną. Dostarczają […] krzepiącego poczucia tożsamości. […] religia określa człowieka, dostarcza mu niekwestionowanego uczestnictwa w grupie głoszącej swoją potęgę i w ten sposób daje mu zgodny z jego własnym interesem cel, którym może się w życiu kierować” (E.O. Wilson, O naturze, s. 200, por. też s. 204–205).
  4. Por. w tej sprawie K. Jodkowski, Konflikt nauka-religia a teoria inteligentnego projektu, w: Teoria inteligentnego projektu – nowe rozumienie naukowości?, red. K. Jodkowski,  „Biblioteka Filozoficznych Aspektów Genezy”, t. 2, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2007, s. 157 [145–180]; K. Jodkowski, Dyskordyzm przerywany, w: Myśli o języku, nauce i wartościach. Seria druga. Profesorowi Jackowi Juliuszowi Jadackiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Brożek i in., Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2016, s. 603–604 [592–604]; K. Jodkowski, Noma, cudy i filtr eksplanacyjny, „Roczniki Filozoficzne” 2005, t. 53, nr 2, s. 91 [83–103].
  5. Por. R.A. Delfino, Zastąpić metodologiczny naturalizm, tłum. Forum Heweliusza, „Gdańskie Forum Dialogu Nauki i Religii im. Heweliusza” 5 grudnia 2007, s. 10 [1–12], https://tiny.pl/9wtp4 [dostęp: 8 XI 2024].
  6. Por. np. M.J. Behe, Nieredukowalna złożoność: problem dla ewolucjonizmu darwinowskiego, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2005/2006, t. 2/3, s. 93–94 [67–96], https://doi.org/10.53763/fag.24.
  7. Por. np. E.V.R. Kojonen, Methodological Naturalism, s. 11.
  8. Por. np. D. Sagan, Naturalizm metodologiczny – konieczny, s. 83.
  9. Por. np. P.K. Feyerabend, Fantazje platońskie, w: tegoż, Dialogi o wiedzy, tłum. J. Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999, s. 48 [5–76]; tenże, Ku pocieszeniu specjalisty, w: tegoż, Jak być, s. 207–208 [200–250]; tenże, Science, Freedom, and the Good Life, „The Philosophical Forum” 1968, Vol. 1, No. 2, s. 131–132 [127–135]; K. Jodkowski, Zasadnicza nierozstrzygalność sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2012, nr 3 (83), s. 214 [201–222].
  10. Por. P.K. Feyerabend, Outline of a Pluralistic, s. 108.
  11. Por. K. Jodkowski, Rozpoznawanie genezy, s. 190. Por. też K. Jodkowski, Spór ewolucjonizmu, s. 16.
  12. Por. P.D. Ackerman, B. Williams, Kansas Tornado: The 1999 Science Curriculum Standards Battle, Institute for Creation Research, El Cajon, California 1999, s. 43.
  13. Por. R.A. Delfino, Replacing Methodological.
  14. Por. tenże, Zastąpić metodologiczny, s. 11.
  15. Por. np. R.T. Pennock, Tower of Babel, s. 294.
  16. Por. A. Plantinga, Naturalizm metodologiczny?, s. 64.
  17. Por. I. Newton, Matematyczne zasady, s. 694; K.R. Popper, Natura problemów filozoficznych i ich korzenie w nauce, w: tegoż, Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, tłum. S. Amsterdamski, „Biblioteka Współczesnych Filozofów”, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 164 [117–169].
  18. Por. R.A. Delfino, Naturalizm metodologiczny, s. 155. Por. też wypowiedź Kazimierza Jodkowskiego w: B. Borczyk i in., Dyskusja, w: Ewolucja. Filozofia. Religia, red. D. Leszczyński, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2010, s. 158 [155–172]; A. Plantinga, Naturalizm metodologiczny?, s. 90; P. Davies, Fizyka i umysł Boga. Przemówienie na uroczystości wręczenia Nagrody Templetona, tłum. J. Popek, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2011, t. 8, s. 19 [7–21], https://doi.org/10.53763/fag.2011.8.53; D. Willard, Naturalism’s Incapacity to Capture the Good Will, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 869 [865–879].
  19. Por. np. P.K. Feyerabend, Podsumowująca niefilozoficzna leśna przechadzka, w: tegoż, Dialogi o wiedzy, s. 129 [77–142].
  20. Por. N. Shanks, God, the Devil, s. 141; R.A. Delfino, Zastąpić metodologiczny, s. 3.
  21. Por. M.J. Behe, Precyzyjny projekt: powstawanie biologicznych mechanizmów molekularnych, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2004, nr 5–6 (181–182), s. 182 [163–183], https://tiny.pl/glntc [dostęp: 8 XI 2024].
  22. Por. np. K.J. Kilian, Współczesne epistemiczne układy, s. 115–116.
  23. Por. P.E. Johnson, Evolution as Dogma: The Establishment of Naturalism; R.A. Delfino, Zastąpić metodologiczny, s. 2.
  24. Por. np. M. Polanyi, The Republic of Science: Its Political and Economic Theory, „Minerva” 2000, Vol. 38, s. 8–9 [1–32] (przedruk z: „Minerva” 1962, Vol. 1, s. 54–73), https://tiny.pl/vxhjzkm4 [dostęp: 8 XI 2024].
  25. Por. np. F. Hoyle, Matematyka ewolucji, s. 16–17.
  26. Por. np. H.H. Bauer, Dogmatism in Science and Medicine: How Dominant Theories Monopolize Research and Stifle the Search for Truth, McFarland & Company, Jefferson 2012, s. 5–12.
  27. Por. F.J. Beckwith, Public Education, Religious Establishment, and the Challenge of Intelligent Design, „Notre Dame Journal of Law, Ethics and Public Policy” 2003, Vol. 17, No. 2, s. 469 [461–520], https://tiny.pl/tmp7d [dostęp: 8 XI 2024].
  28. Por. M.J. Behe, Czarna skrzynka, s. 231.
  29. Uteoretyzowanie obserwacji może być rozumiane na trzy sposoby. Stanowisko najłagodniejsze utrzymuje, że istnieją teoretycznie neutralne obserwacje. Uteoretyzowanie rozumiane jest tu jako zogniskowanie uwagi – różne teorie mogą akcentować odmienne obserwacje, każda teoria może wybierać istotne dla niej obserwacje i pomijać nieistotne. Stanowisko umiarkowane sprowadza się do przekonania, że w każdej obserwacji da się wyróżnić dwa elementy: teoretyczny i obserwacyjny. Podczas przechodzenia od teorii do teorii dochodzi do zmiany interpretacji faktów, a nie samych danych czy faktów. Stanowisko skrajne kładzie nacisk na to, że obserwacje są całkowicie zależne od teorii, że zmiana teorii powoduje zmianę widzenia świata. Por. np. K. Jodkowski, Teoria, język, fakt, obserwacja i odniesienie przedmiotowe w Kuhnowskiej koncepcji paradygmatów, w: Teoretyczny charakter wiedzy a relatywizm, red. K. Jodkowski, „Realizm. Racjonalność. Relatywizm”, t. 17, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, s. 22–223 [219–244]; tenże, Obserwacja zmysłowa jako postrzeganie wirtualnej rzeczywistości, w: Rzeczywistość wirtualna. Światy przedstawione w nauce i sztuce, red. E. Kochan, „Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Rozprawy i Studia” t. 522, Szczecin 2005, s. 121–122 [121–153]; J. Bogen, Experiment and Observation, w: The Blackwell Guide to the Philosophy of Science, eds. P. Machamer, M. Silberstein, Blackwell Publishers Ltd., Malden – Oxford 2002, s. 132 [128–148].

    Jednakże dwa pierwsze podejścia do uteoretyzowania uznawane są za przestarzałe, ponieważ powszechnie przyjmuje się tezę, w myśl której oddzielanie pojęć teoretycznych od pojęć obserwacyjnych, a co za tym idzie języka teoretycznego od języka obserwacyjnego – jest niemożliwe. Por. np. P.K. Feyerabend, The Problem of the Existence of Theoretical Entities, w: tegoż, Philosophical Papers…, Vol. 3, s. 20–21 [16–49]; K. Jodkowski, Filozofia nauki Paula K. Feyerabenda. Stadium umiarkowane, „Studia Filozoficzne” 1979, nr 11 (168), s. 64–65 [59–75], https://tiny.pl/tlkgp [dostęp: 8 XI 2024].

  30. Por. R.C. O’Connor, Nauka przed sądem…, s. 108. Tezę tę przypisuje O’Connor autorom artykułów zebranych w książce The Creation Hypothesis (por. The Creation Hypothesis: Scientific Evidence for an Intelligent Designer, ed. J.P. Moreland, InterVarsity Press, Downers Grove 1994) i opatruje krytycznymi komentarzami (s. 109–111).
  31. Por. w tej sprawie np. T.S. Kuhn, Struktura rewolucji, s. 76 i 185.
  32. B.L. Gordon, The Rise of Naturalism, s. 5.
  33. Por. np. E.P. Wigner, Niepojęta skuteczność matematyki w naukach przyrodniczych, tłum. J. Dembek, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 1991, vol. 13, s. 5–18, tekst elektroniczny ma odrębną numerację stron, s. 2 [1–16] https://tiny.pl/txr8z [dostęp: 8 XI 2024]; A. Szanton, The Recollections of Eugene P. Wigner, Plenum Press, New York 1992, s. 60.
  34. P.E. Johnson, Co to jest darwinizm?, s. 103; R.A. Delfino, Naturalizm metodologiczny, s. 14.
  35. Por. K. Jodkowski, Metafizyczne opowieści nauki jako fundament pluralizmu naukowego, w: P.E. Johnson, Wielka metafizyczna opowieść nauki (z posłowiem Kazimierza Jodkowskiego), tłum. P. Bylica, „Archiwum Na Początku…”, z. 13, Polskie Towarzystwo Kreacjonistyczne, Warszawa 2003, s. 80 [74–85].
  36. Por. F.  Engels, Dialektyka przyrody, s. 244–245.
  37. Por. F.J. Beckwith, Public Education, s. 469.
  38. Por. R.A. Delfino, Zastąpić metodologiczny, s. 5; tenże, Naturalizm metodologiczny, s. 154–155.
  39. Zgodnie z tą teorią obiektywna rzeczywistość dostępna jest człowiekowi we wrażeniach, którą te ostatnie odzwierciedlają i która istnieje niezależnie od nich.
  40. W.S. Harris, J.H. Calvert, Intelligent Design, s. 538.
  41. Por. H.L. Poe, Ch.R. Mytyk, Od metody, s. 150–151.
  42. Por. M.J. Behe, Nieredukowalna złożoność, s. 88–89.
  43. T.H. Bugge i in., Loss of Fibrinogen Rescues Mice from the Pleiotropic Effects of Plasminogen Deficiency, „Cell” 1996, Vol. 87, s. 709–719.
  44. Por. R.F. Doolittle, Subtelna równowaga, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2004, t. 1, s. 63–64 [55–64], https://doi.org/10.53763/fag.2004.1.12.
  45. Krytyczną ocenę opinii Behego dotyczącej Doolittle’a odnaleźć można np. u Borczyka, Dlaczego teoria ewolucji jest ważna, s. 109–110. Por. też M. Tooley, Naturalism, Science, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 891 [880–900].
  46. Por. J. Rennie, 15 odpowiedzi, s. 72.
  47. Por. M.J. Behe, Nieredukowalna złożoność, s. 88–89.
  48. Por. J. Witt, Zarys historii powstania naukowej teorii inteligentnego projektu, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2005, nr 9–10 (198–199), s. 353–354 [352–362].
  49. Por. D. Sagan, Naturalizm metodologiczny – konieczny, s. 83; tenże, Naturalizm metodologiczny a zagadnienie, s. 172–173.
  50. Por. np. P.K. Feyerabend, Przeciw metodzie, s. 59 przyp. 12.
  51. Przyczyna, dla Stagiryty, nie jest jakąś abstrakcyjną zasadą, ale czymś (lub kimś) konkretnym. Przyczyna jest zawsze przyczyną czegoś – realnie istniejącego bytu, który jest zasadniczym przedmiotem poznania naukowego. Arystoteles w rozdziale 3 księgi I Metafizyki wskazywał na cztery przyczyny: materialną, formalną, sprawczą i celową, za pomocą których, w jego mniemaniu, trafnie wyjaśniało się badany fragment rzeczywistości.
  52. Por. F. Bacon, The Advancement of Learning, P.F. Collier and Son, New York 1901, s. 147–149, 165. Por. też np. M. Ruse, The Argument from Design: A Brief History, w:  Debating Design, eds. W.A. Dembski, M. Ruse, s. 16 [13–31]; J.C. LeMaster, Związek między Baconem, teleologią i analogią a doktryną naturalizmu metodologicznego, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2017, t. 14, s. 2–3 [1–35], https://doi.org/10.53763/fag.2017.14.142); W.A. Dembski, Powrót projektu, s. 325.
  53. I. Newton, Four Letters from Sir Isaac Newton to Doctor Bentley Containing Some Arguments in Proof of a Deity, London 1756, List I, s. 3 [1–11], https://tiny.pl/gzlmz [dostęp: 15 XI 2024].
  54. Tenże, Matematyczne zasady, s. 693.

    Wnioskowanie z uporządkowanej różnorodności przyrody o istnieniu bytu najwyższego odnaleźć można już u Cycerona w „Drugiej księdze” O naturze bogów („Bo kiedy spoglądamy na niebo i przypatrujemy się ciałom niebieskim, cóż może być dla nas bardziej jasne i oczywiste niż to, że istnieje jakaś potęga o najwyższym rozumie, która tym wszystkim rządzi?” Marek Tulliusz Cyceron, O naturze bogów,  tłum. W. Kornatowski, Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl 2002, s. 75, https://tiny.pl/0xn-9htx [dostęp: 17.11.2023]). Por. też D.E. Schrader, Newton i teologia naturalna, tłum. A. Lekka-Kowalik, S. Kowalik, „Roczniki Filozoficzne” 2003, t. 51, z. 2, s. 34 [33–45].

  55. Por. G. Malec, Naturalizm metodologiczny w sporze ewolucjonizmu z kreacjonizmem w świetle poglądów Paula K. Feyerabenda, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2012, t. 9, s. 135 [131–154], https://doi.org/10.53763/fag.2012.9.70.

  56. Por. K. Jodkowski, Antynaturalizm teorii, s. 63. Antycypację poglądu Jodkowskiego odnaleźć można u Juliana Huxleya, który w 1959 roku, na wystąpieniu z okazji setnej rocznicy wydania The Origin of Species, w University of Chicago powiedział tak: „Rzeczywistym osiągnięciem Darwina było usunięcie całej idei Boga jako stworzyciela organizmów ze sfery racjonalnej dyskusji” (cyt. za: R. Grigg, Tajemnicza choroba Darwina, tłum. A. Ostapowicz, „Creation Ministries International”, https://tiny.pl/tr3vp [dostęp 15 XI 2024]). Por. też E. Mayr, General Books: Evolution and God, „Nature” 1974, Vol. 248, No. 5446, s. 285 [285–286]; R. Hedtke, Secrets of the Sixth Edition: Darwin Discredits His Own Theory, Master Books, Green Forest 2010, s. 136; M.J. Behe, The Limits of Non-Intelligent Explanations in Molecular Biology, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 429–430 [429–442].

    Twierdzi się też więcej: „Istota posunięcia Darwina polegała więc nie tylko na tym, że zaprezentował on materialny mechanizm powstawania gatunków i zmodyfikował chrześcijańskie rozumienie stworzenia, ale także na tym, że przedefiniował cały problem genezy. O ile dotąd pytanie o pochodzenie człowieka stanowiło przedmiot wiary, to po Darwinie miało stać się pytaniem naukowym”. M. Chaberek OP, Pochodzenie człowieka. O filozoficznych problemach hominizacji, w: Spór o początek i koniec życia ludzkiego, red. A. Maryniarczyk SDB, A. Gudaniec, Z. Pańpuch, Zadania Współczesnej Metafizyki, t. 17, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2015, s. 232 [221–253], https://tiny.pl/t93hw [dostęp: 15 XI 2024], [wyróżnienie dodano]. Por. też P. Addinall, Philosophy and Biblical Interpretation. A Study in Nineteenth-Century Conflict, Cambridge University Press, Cambridge − New York − Port Chester − Melbourne − Sydney 2009, s. 197–198.

  57. Por. np. K. Jodkowski, Konflikt nauka-religia, s. 160–161; tenże, Antynaturalizm teorii, s. 63–64; tenże, Antyreligijny charakter darwinowskiej teorii ewolucji, w: Genius vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Panu Profesorowi Marianowi Józefowi Wnukowi, red. S. Janeczek, Z. Wróblewski, A. Starościc, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2019, s. 138–139 [133–147]; P. Bylica, Darwin o celowości w przyrodzie, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2008, r. 53, nr 3–4, s. 269 [259–273], https://tiny.pl/f08fqz4t [dostęp: 15 XI 2024]; G. Malec, Naturalizm metodologiczny w sporze, s. 132–135.
  58. „Początkiem wszechrzeczy są atomy […] i próżnia […]. Wszystko inne jest tylko mniemaniem” (Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Krońska i in., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 540).
  59. Równie powszechne (podzielane np. przez Arystotelesa) były poglądy o dziedziczeniu cech nabytych. „Sto lat temu biologowie uważali jednak, że jest to wartościowe pomocnicze wyjaśnienie ewolucji – wyjaśnienie stanowiące wartościowe uzupełnienie teorii doboru naturalnego” (C. Zirkle, Przeddarwinowskie koncepcje gatunku, tłum. D. Sagan, w: O pochodzeniu, t. 2: Ujęcie historyczne, red. G. Malec, Fundacja En Arche, Warszawa 2023, s. 258 [255–275]).
  60. Tamże, s. 257.
  61. A zatem to wybór określonego układu odniesienia pozwala nam uznawać jedne poglądy za nowatorskie, a inne za tradycyjne.
  62. Por. wypowiedź Krzysztofa J. Kiliana w: P. Bylica i in., Dyskusja nad artykułem Adama Groblera, s. 25–26 [17–63].
  63. Mam tu na myśli wypowiedzi takie jak np. ta i ich wątpliwą wartość: „Żaden wykształcony człowiek nie kwestionuje zasadności teorii ewolucji, o której wiemy dziś, że jest prawdziwa” (E. Mayr, Wpływ Darwina na myśl współczesną, „Świat Nauki” 2000, nr 9 (109), s. 63 [59–63] [wyróżnienie dodano]).
  64. Wartość tego typu wyjaśnień omawia Dariusz Sagan, Teoria inteligentnego projektu a naukowa debata nad pochodzeniem, w: Teoria inteligentnego projektu, red. K. Jodkowski, s. 97–106 [79–122].
  65. Przykładowo: „Darwin, którego właśnie czytam, jest świetny. […] nie było jeszcze dotąd takiej wspaniałej próby wykazania historycznego rozwoju [przez sprzeczności] w przyrodzie […]”. List Fryderyka Engelsa do Karola Marksa z grudnia 1859 roku, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 29: Listy: Styczeń 1856 − grudzień 1859, tłum. E. Wolicka, H. Chyliński, Książka i Wiedza, Warszawa 1972, s. 618.
  66. Zastępując nazwy „ID” i „kreacjonizm” nazwami „gradualizm” i „marksizm” sparafrazowałem tutaj, omówione w części pierwszej, motywy utożsamiania kreacjonizmu z ID.
  67. Sparafrazowałem tutaj argumentację przedstawioną przez Abby’ego Hafera, No Data Required: Why Intelligent Design is not Science, „The American Biology Teacher” 2015, Vol. 77, No. 7, s. 511 [507–513], https://tiny.pl/tmdtp [dostęp: 19 XI 2024].
  68. M. Denton, Kryzys teorii ewolucji, tłum. B. Koźniewski, Fundacja En Arche, Warszawa 2021, s. 350.
  69. Por. np. P.K. Feyerabend, Against Method. Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge, w: Analyses of Theories and Methods of Physics and Psychology, eds. M. Radner, S. Winokur, „Minnesota Studies in the Philosophy of Science”, 1970, Vol. 4, s. 77–78 [17–130].
  70. P.G. Frank, The Variety of Reasons, s. 3 [3–28].
  71. Por. np. P.K. Feyerabend, Science in a Free Society, Verso, London 1978, s. 117; K.J. Kilian, What is Epistemological Anarchism?, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2023, t. 20, nr 2, s. 214–215, 218–223 [203–233] https://doi.org/10.53763/fag.2023.20.2.228.
  72. Por. np. I. Newton, Matematyczne zasady, s. 538; H. Poincaré, Nauka i hypoteza, s. 126; S.J. Gould, Ewolucja jako fakt i teoria, w: tegoż, Niewczesny pogrzeb Darwina, s. 129 [129–140].
  73. Por. np. T.S. Kuhn, The Function of Dogma, s. 349.
  74. M. Polanyi, The Republic of Science, s. 8.
  75. Por. np. K.R. Popper, Prawda, racjonalność i rozwój wiedzy naukowej, w: tegoż, Droga do wiedzy, s. 418–419 [363–421].
  76. P.K. Feyerabend, Jak być, w: tegoż, Jak być, s. 41–42.
  77. Tenże, Ku pocieszeniu, s. 210.
  78. Por. K.R. Popper, Logika odkrycia, s. 33.
  79. Por. P.K. Feyerabend, Przeciw metodzie, s. 232.

Literatura:

  1. Ackerman P.D, Williams B., Kansas Tornado: The 1999 Science Curriculum Standards Battle, Institute for Creation Research, El Cajon, California 1999.
  2. Addinall P., Philosophy and Biblical Interpretation. A Study in Nineteenth-Century Conflict, Cambridge University Press, Cambridge − New York − Port Chester − Melbourne − Sydney 2009.
  3. Andersson G, Criticism and the History of Science: Kuhn’s, Lakatos’s, and Feyerabend’s Criticism of Critical Rationalism, E.J. Brill, Leiden – New York – Köln 1994.
  4. Ankerberg J., Weldon J., Fakty w sporze: stworzenie czy ewolucja?, posłowie K. Jodkowski, tłum. M. Pajewski, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2003.
  5. Aviezer N., Intelligent Design versus Evolution, „Rambam Maimonides Medical Journal” 2010, Vol. 1, No. 1, s. 1–9, https://tiny.pl/tg797 (dostęp: 8 XI 2024).
  6. Bacon F., The Advancement of Learning, P.F. Collier and Son, New York 1901.
  7. Bartlett J., Filozoficzne wady naturalizmu metodologicznego i perspektywy na przyszłość, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2017, t. 14, s. 53–87, https://doi.org/10.53763/fag.2017.14.139.
  8. Bauer H.H., Dogmatism in Science and Medicine: How Dominant Theories Monopolize Research and Stifle the Search for Truth, McFarland & Company, Jefferson 2012.
  9. Beckwith F.J., How to Be An Anti-Intelligent Design Advocate, „University of St. Thomas Journal of Law and Public Policy” 2009, Vol. 4, No. 1, s. 35–65, https://tiny.pl/nqr3sb0f [dostęp: 8 XI 2024].
  10. Beckwith F.J., Public Education, Religious Establishment, and the Challenge of Intelligent Design, „Notre Dame Journal of Law, Ethics and Public Policy” 2003, Vol. 17, No. 2, s. 461–520, https://tiny.pl/tmp7d [dostęp: 8 XI 2024].
  11. Behe M.J., Czarna skrzynka Darwina. Biochemiczne wyzwanie dla ewolucjonizmu, tłum. D. Sagan, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2020.
  12. Behe M.J., Nieredukowalna złożoność: problem dla ewolucjonizmu darwinowskiego, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2005/2006, t. 2/3, s. 67–96, https://doi.org/10.53763/fag. 24.
  13. Behe M.J., Precyzyjny projekt: powstawanie biologicznych mechanizmów molekularnych, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2004, nr 5–6 (181–182), s. 163–183, https://tiny.pl/glntc [dostęp: 8 XI 2024].
  14. Behe M.J., The Limits of Non-Intelligent Explanations in Molecular Biology, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 429–442.
  15. Behe M.J., Współczesna hipoteza inteligentnego projektu. Łamanie reguł, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2004, r. 12, nr 7–8 (183–184), s. 244–266.
  16. Berlinski D., On the Origins of Life, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 276–292.
  17. Bocheński I.M., Filozofia a światopogląd, „Znak” 1985, r. 37, nr 366 (5), s. 3–17.
  18. Bocheński J.M., O światopoglądzie, https://tiny.pl/smhfdm87 [dostęp: 8 XI 2024].
  19. Bogen J., Experiment and Observation, w: The Blackwell Guide to the Philosophy of Science, eds. P. Machamer, M. Silberstein, Blackwell Publishers Ltd., Malden – Oxford 2002, s. 128–148.
  20. Borczyk B., Dlaczego teoria ewolucji jest ważna, w: Problemy dydaktyki fizyki, red. A. Krajna, L. Ryk, K. Sujak-Lesz, Oficyna Wydawnicza ATUT, Krośnice-Wrocław 2011, s. 89–115.
  21. Boudry M., Blancke S., Braeckman J., How Not to Attack Intelligent Design Creationism: Philosophical Misconceptions About Methodological Naturalism, „Foundations of Science” 2010, Vol. 15, No. 3, s. 227–244. Tekst elektroniczny ma odrębną numerację stron, s. 1–21, https://tiny.pl/gzl4j [dostęp: 8 XI 2024].
  22. Boudry M., Blancke S., Braeckman J., Irreducible Incoherence and Intelligent Design: A Look into the Conceptual Toolbox of a Pseudoscience, „Quarterly Review of Biology” 2010, Vol. 94, No. 1, s. 473–482, tekst elektroniczny ma inną numerację stron, s. 1–14, https://tiny.pl/ttfcl  [dostęp: 8 XI 2024].
  23. Brand L., Naturalizm i jego rola w nauce, tłum. P. Korzeniewska-Nowakowska, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2016, t. 13, s. 49–74, https://doi.org/10.53763/fag.2016.13.125.
  24. Brauer M.J., Forrest B.C., Gey S.G., Is It Science Yet?: Intelligent Design, Creationism and the Constitution, „Washington University Law Review” 2005, Vol. 83, No. 1, s. 1–150, https://tiny.pl/g2vm1  [dostęp: 8 XI 2024].
  25. Brunschvicg L., L’Expérience Humaine Et La Causalité Physique, Félix Alcan, Paris 1922, s. 155, 159, https://tiny.pl/wwftj [dostęp: 8 XI 2024].
  26. Bugge T.H. et al., Loss of Fibrinogen Rescues Mice from the Pleiotropic Effects of Plasminogen Deficiency, „Cell” 1996, Vol. 87, s. 709–719.
  27. Bylica P. i in., Dyskusja nad artykułem Adama Groblera, „Słabości eksplanacyjne teorii inteligentnego projektu”, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2013, t. 10, s. 17–63, https://doi.org/10.53763/fag.2013.10.79.
  28. Bylica P., Darwin o celowości w przyrodzie, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2008, r. 53, nr 3–4, s. 259–273, https://tiny.pl/f08fqz4t [dostęp: 15 XI 2024].
  29. Bylica P., Główne założenia i problemy teizmu naturalistycznego w sprawie relacji sfery nadprzyrodzonej i świata przyrodniczego, w: Sozologia systemowa, t IV: Biosfera. Człowiek i jego środowisko w aspekcie przyrodniczym, filozoficznym i teologicznym, red. W. Dyk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012, s. 55–95, https://tiny.pl/2v4nv3kh [dostęp: 8 XI 2024].
  30. Cenian A., Wiara w naukę – jej podstawy, założenia, mocne i słabe strony kultu, wystąpienie na Konferencji Chrześcijańskiego Forum Pracowników Nauki: Nauka – Etyka – Wiara, Rydzyna 30.05–02.06.2013, s. 151–159, https://tiny.pl/ny6kb3z7 [dostęp: 8 XI 2024].
  31. Chaberek M. OP, Pochodzenie człowieka. O filozoficznych problemach hominizacji, w: Spór o początek i koniec życia ludzkiego, red. A. Maryniarczyk SDB, A. Gudaniec, Z. Pańpuch, Zadania Współczesnej Metafizyki, t. 17, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2015, s. 221–253, https://tiny.pl/t93hw [dostęp: 15 XI 2024].
  32. Coyne G.V., Heller M., A Comprehensible Universe: The Interplay of Science and Theology, Springer, New York 2008.
  33. Coyne J.A., Ewolucja jest faktem, tłum. M. Ryszkiewicz, W. Studencki, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009.
  34. Coyne J.A., Science, Religion, and Society: The Problem of Evolution in America, „Evolution. International Journal of Organic Evolution” 2012, Vol. 66, No. 8, s. 2654–2663, https://tiny.pl/thtdt [dostęp: 8 XI 2024].
  35. Coyne J.A., The Faith That Dare Not Speak Its Name. The Case Against Intelligent Design, „The New Republic” 2005, August 22, s. 21–33, https://tiny.pl/9r1h6 [dostęp: 8 XI 2024].
  36. Coyne SJ G.V., Evolution and Intelligent Design. Who Needs God?, w: Divine Action and Natural Selection. Science, Faith and Evolution, eds. J. Seckbach, R. Gordon, World Scientific, New Jersey, London, Singapore, Beijing, Shanghai, Hong Kong, Tai Pei, Chennai 2009, s. 9–26.
  37. Coyne SJ G.V., Przypadek jako metoda Boskiego stwarzania, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2005/2006, t. 2/3, s. 39–44, https://tiny.pl/xhkgd [dostęp: 8 XI 2024].
  38. Crichton M., Aliens Cause Global Warming, „Caltech Michelin Lecture” 2003, January 17, s. 1–12, https://tiny.pl/tgjfc [dostęp: 8 XI 2024].
  39. Crichton M., Progressions of Belief in Global Warming, w: Culture and Civilization, ed. I.L. Horowitz, Vol. 1, Transaction Publishers, New Brunswick and London 2009, s. 165–180.
  40. Crick F., Istota i pochodzenie życia, tłum. A. Hoffman, „Biblioteka Myśli Współczesnej”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
  41. Curthoys J., Suchting W., Feyerabend’s Discourse Against Method: A Marxist Critique, „Inquiry” 1977, Vol. 20, No. 2–3, s. 243–397.
  42. Cyceron Marek Tulliusz, O naturze bogów,  tłum. W. Kornatowski, Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl 2002, https://tiny.pl/0xn-9htx [dostęp: 17.11.2023].
  43. Darwin K., O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt. Dzieła wybrane, t. 2, tłum. S. Dickstein, J. Nusbaum, „Biblioteka Klasyków Biologii”, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1959.
  44. Davies P., Fizyka i umysł Boga. Przemówienie na uroczystości wręczenia Nagrody Templetona, tłum. J. Popek, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2011, t. 8, s. 7–21, https://doi.org/10.53763/fag.2011.8.53.
  45. Dawkins R., Samolubny gen, tłum. M. Skoneczny, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.
  46. Dawkins R., The Necessity of Darwinism, „New Scientist” 1982, Vol. 94, s. 130, https://tiny.pl/hy23gdvt [dostęp: 18 XI 2024].
  47. de Duve Ch., Mysteries of Live: Is There ”Something Else”?, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 346–359.
  48. Delfino R.A., Naturalizm metodologiczny i ewolucja, tłum. R. Lizut, w: Ewolucjonizm czy kreacjonizm. Przyszłość cywilizacji Zachodu, red. P. Jaroszyński, Fundacja „Lubelska Szkoła Filozofii Chrześcijańskiej”, Lublin 2008, s. 137–156.
  49. Delfino R.A., Replacing Methodological Naturalism, Metanexus 2007, 24 May, https://tiny.pl/thmmz  [dostęp: 8 XI 2024].
  50. Delfino R.A., Zastąpić metodologiczny naturalizm, tłum. Forum Heweliusza, „Gdańskie Forum Dialogu Nauki i Religii im. Heweliusza” 5 grudnia 2007, s. 1–12, https://tiny.pl/9wtp4 [dostęp: 8 XI 2024].
  51. Dembski W.A., In Defense of Intelligent Design, w: The Oxford Handbook of Religion and Science, eds. P. Clayton, Z. Simpson, Oxford University Press, New York 2006, s. 715–731, tekst elektroniczny ma inną numerację stron, s. 1–17, https://tiny.pl/t9x1h (dostęp: 8 XI 2024).
  52. Dembski W.A., Intelligent Design: A Brief Introduction, „4Truth.Net Science” 2008, February 5, https://tiny.pl/tmkvf  [dostęp: 8 XI 2024].
  53. Dembski W.A., Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, InterVarsity Press, Downers  Grove, Illinois 1999.
  54. Dembski W.A., Logical Underpinnings of Intelligent Design, w: Debating Design: From Darwin to DNA, eds. W.A. Dembski, M. Ruse, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 311–329.
  55. Dembski W.A., Powrót projektu do nauk przyrodniczych, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2004, nr 9–10 (185–186), s. 323–342.
  56. Dembski W.A., The Incompleteness of Scientific Naturalism, w: Darwinism: Science or Philosophy. Proceedings of a symposium entitled Darwinism: Scientific Inference or Philosophical Preference? Held on the Southern Methodist University Campus in Dallas, Texas, USA, March 26–28, 1992, eds. J. Buell, V. Hearn, Foundation for Thought and Ethics, Dallas 1997, s. 79–94, https://tiny.pl/z54c036j [dostęp: 8 XI 2024].
  57. Dembski W.A., Wells J., The Design of Life: Discovering Signs of Intelligence in Biological Systems, Foundation for Thought and Ethics, Dallas 2008.
  58. Denton M., Kryzys teorii ewolucji, tłum. B. Koźniewski, „Seria Inteligentny Projekt”, Fundacja En Arche, Warszawa 2021.
  59. DeWolf D.K., Meyer S.C., DeForrest M.E., Teaching the Origins Controversy: Science, or Religion, or Speech?, „Utah Law Review” 2000, Vol. 39, s. 39–110, https://tiny.pl/tgqg4 [dostęp: 8 XI 2024].
  60. Dilley S., The Evolution of Methodological Naturalism in the Origin of Species, „HOPOS: The Journal of the International Society for the History of Philosophy of Science” 2013, Vol. 3, No. 1, s. 20–58, https://tiny.pl/tr3v9 [dostęp: 8 XI 2024].
  61. Dilthey W., O istocie filozofii, w: tegoż, O istocie filozofii i inne pisma, tłum. E. Paczkowska-Łagowska, „Biblioteka Klasyków Filozofii”, PWN, Warszawa 1987, s. 3–112.
  62. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Krońska i in., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.
  63. Discovery Institute, The Wedge Strategy, https://tiny.pl/t9x2n [dostęp: 8 XI 2024].
  64. Doolittle R.F., Subtelna równowaga, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2004, t. 1, s. 55–64, https://doi.org/10.53763/fag.2004.1.12.
  65. Dose K., The Origin of Life: More Questions Than Answers, „Interdisciplinary Science Reviews” 1988, Vol. 13, No. 4, s. 348–356.
  66. Drummond H., The Ascent of Man, Hodder and Stoughton Publishers, London 1894, https://tiny.pl/tg5xm [dostęp: 8 XI 2024].
  67. Edis T., Dlaczego „teoria inteligentnego projektu” jest bardziej interesująca niż tradycyjny kreacjonizm, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2007/2008, t. 6/7, s. 81–93, https://doi.org/10.53763/fag. 36,
  68. Einstein A., Mój obraz świata, tłum. S. Łukomski, Wydawnictwo M. Fuchtmana, Warszawa 1935.
  69. Eldredge N., The Monkey Business: A Scientist Looks at Creationism, Washington Square Press, New York 1982,
  70. Eldredge N., The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, W.H. Freeman and Company, New York 2001.
  71. Elsberry W.R., „Tańczący z Popperem”. Dembski o sprawdzalności, tłum. J. Popek, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2011, t. 8, s. 179–188, https://doi.org/10.53763/fag.2011.8.63.
  72. Engels F., Dialektyka przyrody, tłum. T. Zabłudowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.
  73. Feyerabend P.K., Against Method. Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge, w: Analyses of Theories and Methods of Physics and Psychology, eds. M. Radner, S. Winokur, „Minnesota Studies in the Philosophy of Science”, 1970, Vol. 4, s. 17–130.
  74. Feyerabend P.K., Fantazje platońskie, w: tegoż, Dialogi o wiedzy, tłum. J. Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999, s. 5–76.
  75. Feyerabend P.K., Ku pocieszeniu specjalisty, w: tegoż, Jak być dobrym empirystą, tłum. K. Zamiara, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, s. 200–250.
  76. Feyerabend P.K., Ku pocieszeniu specjalisty, w: tegoż, Jak być, s. 200–250.
  77. Feyerabend P.K., Outline of a Pluralistic Theory of Knowledge and Action, w: tegoż, Philosophical Papers, Vol. 3. Knowledge, Science and Relativism, Cambridge University Press, Cambridge 1999, s. 104–111.
  78. Feyerabend P.K., Podsumowująca niefilozoficzna leśna przechadzka, w: tegoż, Dialogi o wiedzy, s. 77–142.
  79. Feyerabend P.K., Problems of Empiricism, w: Beyond the Edge of Certainty. Essays in Contemporary Science and Philosophy, ed. R.G. Colodny, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1965, s. 145–260.
  80. Feyerabend P.K., Reply to Criticism: Comments on Smart, Sellars and Putnam, w: tegoż, Philosophical Papers, Vol. 1. Realism, Rationalism & Scientific Method, Cambridge University Press, Cambridge–New York–Port–Chester–Melbourne–Sydney 1981, s. 104–131.
  81. Feyerabend P.K., Science in a Free Society, Verso, London 1978.
  82. Feyerabend P.K., Science, Freedom, and the Good Life, „The Philosophical Forum” 1968, Vol. 1, No. 2, s. 127–135.
  83. Feyerabend P.K., The Problem of the Existence of Theoretical Entities, w: tegoż, Philosophical Papers, Vol. 3, s. 16–49.
  84. Førland T.E., Acts of God?: Miracles and Scientific Explanation, „History and Theory” 2008, Vol. 47, No. 4, s. 483–494.
  85. Forrest B.C., Inside Creationism’s Trojan Horse: A Closer Look at Intelligent Design, „Georgia Journal of Science” 2005, Vol. 63, No. 3, s. 153–166, https://tiny.pl/g2vmk [dostęp: 8 XI 2024].
  86. Forrest B.C., Understanding The Intelligent Design Creationist Movement: Its True Nature and Goals. A Position Paper from The Center for Inquiry, Office of Public Policy, Center for Inquiry, Washington D.C. 2007, https://tiny.pl/c8n5j-v5 [dostęp: 8 XI 2024].
  87. Frank P.G., The Variety of Reasons for the Acceptance of Scientific Theories, w: tegoż, The Validation of Scientific Theories, The Beacon Press, Boston 1956, s. 3–28.
  88. Garte S., Nowe idee w biologii ewolucyjnej: od NDMS do EES, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2018, t. 15, s. 1–26, https://doi.org/10.53763/fag.2018.15.156.
  89. Gazda M., Stephena C. Meyera argument na rzecz projektu w przyrodzie a warunek Jodkowskiego, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2015, t. 12, s. 287–301, https://doi.org/10.53763/fag.2015.12.118.
  90. Gelernter D., Giving Up Darwin, „Claremont Review of Books. A Journal of Political Thought and Statesmanship” Spring 2019, Vol. 19, No. 2, s. 104–109, https://cutt.ly/GyRzzN [dostęp: 8 XI 2024].
  91. Gordon B.L., The Rise of Naturalism and Its Problematic Role in Science and Culture, w: The Nature of Nature. Examining the Role of Naturalism in Science, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, ISI Books, Wilmington, Delaware 2011, s. 3–44.
  92. Gould S.J., Epizodyczny charakter zmian ewolucyjnych, w: tegoż, Niewczesny pogrzeb Darwina. Wybór esejów, tłum. N. Kancewicz-Hoffman, „Biblioteka Myśli Współczesnej”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 183–200.
  93. Gregory B.S., No Room for God?: History, Science, Metaphysics, and the Study of Religion, „History and Theory” 2008, Vol. 47, No. 4, s. 495–519.
  94. Grigg R., Tajemnicza choroba Darwina, tłum. A. Ostapowicz, „Creation Ministries International”, https://tiny.pl/tr3vp [dostęp 15 XI 2024].
  95. Grobler A., Słabości eksplanacyjne teorii inteligentnego projektu, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2013, t. 10, s. 7–16, https://doi.org/10.53763/fag.2013.10.78.
  96. Hafer A., No Data Required: Why Intelligent Design is not Science, „The American Biology Teacher” 2015, Vol. 77, No. 7, s. 507–513, https://tiny.pl/tmdtp [dostęp: 19 XI 2024].
  97. Haldane J.B.S., Fact and Faith, Watts & Company, London 1934, s. vi–vii.
  98. Harold F.M., The Way of the Cell: Molecules, Organisms, and the Order of Life, Oxford University Press, Oxford 2001.
  99. Haught J., Theology and Evolution: How Much Can Biology Explain?, Metanexus, 2011, September 1, s. 1–18, https://tiny.pl/tgc97  [dostęp: 8 XI 2024].
  100. Hedtke R., Secrets of the Sixth Edition: Darwin Discredits His Own Theory, Master Books, Green Forest 2010.
  101. Heller M., Konieczność i przypadek w ewolucji Wszechświata, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 2009, t. XLIV, s. 3–12, https://tiny.pl/88_gp0cq [dostęp: 8 XI 2024].
  102. Heller M., Sens życia i sens Wszechświata. Studia z teologii współczesnej, Biblos, Tarnów 2002.
  103. Hoffman A., Wstęp, w: R. Dawkins, Ślepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, że świat nie został zaplanowany, tłum. A. Hoffman, „Biblioteka Myśli Współczesnej”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994, s. 5–10.
  104. Hoyle F., Matematyka ewolucji, tłum. R. Piotrowski, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2003.
  105. Hoyle F., Wickramasinghe N.Ch., Evolution from Space. A Theory of Cosmic Creationism, Simon & Schuster, Inc., New York 1984.
  106. Jodkowski K., Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, „Roczniki Filozoficzne” 2006, t. 54, nr 2, s. 63–76.
  107. Jodkowski K., Antyreligijny charakter darwinowskiej teorii ewolucji, w: Genius vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Panu Profesorowi Marianowi Józefowi Wnukowi, red. S. Janeczek, Z. Wróblewski, A. Starościc, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2019, s. 133–147.
  108. Jodkowski K., Dyskordyzm przerywany, w: Myśli o języku, nauce i wartościach. Seria druga. Profesorowi Jackowi Juliuszowi Jadackiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Brożek i in., Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2016, s. 592–604.
  109. Jodkowski K., Filozofia nauki Paula K. Feyerabenda. Stadium umiarkowane, „Studia Filozoficzne” 1979, nr 11 (168), s. 59–75, https://tiny.pl/tlkgp [dostęp: 8 XI 2024].
  110. Jodkowski K., Klasyfikacja stanowisk kreacjonistycznych, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2005/2006, t. 2/3, s. 241–269, https://doi.org/10.53763/fag. 30.
  111. Jodkowski K., Kłopoty teistycznego ewolucjonizmu, w: Kontrowersje wokół początków człowieka, red. G. Bugajak, J. Tomczyk, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2007, s. 209–224, https://tiny.pl/q54j4d9y [dostęp: 8 XI 2024].
  112. Jodkowski K., Konflikt nauka-religia a teoria inteligentnego projektu, w: Teoria inteligentnego projektu – nowe rozumienie naukowości?, red. K. Jodkowski,  „Biblioteka Filozoficznych Aspektów Genezy”, t. 2, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2007, s. 145–180.
  113. Jodkowski K., Metafizyczne opowieści nauki jako fundament pluralizmu naukowego, w: P.E. Johnson, Wielka metafizyczna opowieść nauki (z posłowiem Kazimierza Jodkowskiego), tłum. P. Bylica, „Archiwum Na Początku…”, z. 13, Polskie Towarzystwo Kreacjonistyczne, Warszawa 2003, s. 74–85.
  114. Jodkowski K., Noma, cudy i filtr eksplanacyjny, „Roczniki Filozoficzne” 2005, t. 53, nr 2, s. 83–103.
  115. Jodkowski K., Obserwacja zmysłowa jako postrzeganie wirtualnej rzeczywistości, w: Rzeczywistość wirtualna. Światy przedstawione w nauce i sztuce, red. E. Kochan, „Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Rozprawy i Studia” t. 522, Szczecin 2005, s. 121–153.
  116. Jodkowski K., Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, „Roczniki Filozoficzne” 2002, t. 50, z. 3, s. 189 [187–198], https://tiny.pl/xh2bp [dostęp: 8 XI 2024].
  117. Jodkowski K., Spisek Darwina, w: Ewolucja, filozofia, religia, red. D. Leszczyński, „Lectiones & Acroases Philosophicae” 2010, Vol. 3, s. 265–277.
  118. Jodkowski K., Spór ewolucjonizmu z kreacjonizmem. Podstawowe pojęcia i poglądy, „Biblioteka Filozoficznych Aspektów Genezy”, t. 1, Wydawnictwo MEGAS, Warszawa 2007.
  119. Jodkowski K., Teoria inteligentnego projektu, „Filozofuj” 2020, nr 2, s. 18–19.
  120. Jodkowski K., Teoria, język, fakt, obserwacja i odniesienie przedmiotowe w Kuhnowskiej koncepcji paradygmatów, w: Teoretyczny charakter wiedzy a relatywizm, red. K. Jodkowski, „Realizm. Racjonalność. Relatywizm”, t. 17, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, s. 219–244.
  121. Jodkowski K., Twarde jądro ewolucjonizmu, „Roczniki Filozoficzne” 2003, t. 51, z. 3, s. 77–117, https://tiny.pl/pvm_7ynj [dostęp: 8 XI 2024].
  122. Jodkowski K., Zasadnicza nierozstrzygalność sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2012, nr 3 (83), s. 201–222.
  123. Johnson P.E., Co to jest darwinizm?, tłum. K. Jodkowski, „Problemy Genezy” 2010, t. 18, s. 103–112.
  124. Johnson P.E., Evolution as Dogma: The Establishment of Naturalism, „First Things” 1990, October, https://tiny.pl/thtm9 [dostęp: 8 XI 2024].
  125. Kenyon D.H., Kreacjonistyczne ujęcie pochodzenia życia, tłum. K. Jodkowski, w: K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm-kreacjonizm, „Realizm. Racjonalność. Relatywizm”, t. 35, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 482–495.
  126. Kilian K.J., Arguments Against Methodological Naturalism and Their Roots in Metaphysics, „Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy” 2024, Vol. 20, No. 1, s. 268–313, https://tiny.pl/pkc7rp2g [dostęp: 9 X 2024].
  127. Kilian K.J., Arguments for Methodological Naturalism and Their Roots in a Particular Metaphysics, „Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy” 2023, Vol. 19, No. 1, s. 113–157, https://tiny.pl/8_wdv086 [dostęp: 9 X 2024].
  128. Kilian K.J., Argumenty na rzecz naturalizmu jako epistemicznego układu odniesienia, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2018, t. 15, s. 7–69, https://doi.org/10.53763/fag.2018.15.149.
  129. Kilian K.J., Argumenty przeciwko naturalizmowi jako epistemicznemu układowi odniesienia, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2018, t. 15, s. 71–137, https://doi.org/10.53763/fag.2018.15.150.
  130. Kilian K.J., What is Epistemological Anarchism?, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2023, t. 20, nr 2, s. 203–233, https://doi.org/10.53763/fag.2023.20.2.228.
  131. Kilian K.J., Współczesne epistemiczne układy odniesienia w nauce, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2021.
  132. Kojonen E.V.R., Intelligent Design: A Theological and Philosophical Analysis, University of Helsinki, Helsinki 2014.
  133. Kojonen E.V.R., Methodological Naturalism and the Truth Seeking Objection, „International Journal for Philosophy of Religion” 2017, Vol. 81, No. 3, s. 3.
  134. Koonin E.V., Ewolucjonizm darwinowski w świetle genomiki, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2018, t. 15, s. 1–88, https://doi.org/10.53763/fag.2018.15.154.
  135. Kuhn T.S., Postscriptum (1969), w: tegoż, Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, J. Nowotniak, Aletheia, Warszawa 2001, s. 301–360.
  136. Kuhn T.S., The Function of Dogma in Scientific Research, w: Scientific Change: Historical Studies in the Intellectual, Social and Technical Conditions for Scientific Discovery and Technical Invention, from Antiquity to the Present, Symposium on the History of Science, University of Oxford 9–15 July 1961, ed. A.C. Crombie, Heinemann, London 1963, s. 347–369.
  137. Lamoureux D.O., Evolutionary Creation: Moving Beyond the Evolution versus Creation Debate, „Christian Higher Education” 2010, Vol. 9, s. 28–48, https://tiny.pl/th3kl [dostęp: 8 XI 2024].
  138. Larson E.J., Witham L., Naukowcy a religia w USA, tłum. K. Szymborski, „Świat Nauki” 1999, nr 11, s. 72–78.
  139. Larson R.G., O argumencie z Boga w lukach wiedzy raz jeszcze, tłum. J. Popek, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2012, t. 9, s. 199–220, https://doi.org/10.53763/fag.2012.9.73.
  140. Laudan L., Zgon kryterium demarkacji, tłum. A. Koterski, w: Z badań nad prawdą, nauką i poznaniem, red. Z. Muszyński, „Realizm. Racjonalność. Relatywizm”, t. 31, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 63–79.
  141. Le Roy E., Nauka i filozofia, tłum. M. Zuber, w: Filozofia nauki francuskiego konwencjonalizmu, oprac. K. Szlachcic, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995, s. 99–124.
  142. Lekka-Kowalik A., Dlaczego nauka nie może być wolna od wartości, „Roczniki Filozoficzne” 2004, t. 52, nr 2, s. 275–293.
  143. Lemańska A., Ewolucja jako realizacja projektu?, „Filozofia i Nauka” 2015, t. 3, s. 353–358, https://tiny.pl/tqw4j [dostęp: 8 XI 2024].
  144. LeMaster J.C., Związek między Baconem, teleologią i analogią a doktryną naturalizmu metodologicznego, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2017, t. 14, s. 1–35, https://doi.org/10.53763/fag.2017.14.142.
  145. Lennox J.C., Czy nauka pogrzebała Boga?, tłum. G. Łaciak-Gomola, A. Gomola, Wydawnictwo W drodze, Poznań 2018.
  146. List Fryderyka Engelsa do Karola Marksa z grudnia 1859 roku, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 29: Listy: Styczeń 1856 − grudzień 1859, tłum. E. Wolicka, H. Chyliński, Książka i Wiedza, Warszawa 1972, s. 618.
  147. Luciano M.S., Why Intelligent Design Doesn’t Cut It: A Primer, „Talk Reason” 2009, June 30,  https://tiny.pl/tt7fv [dostęp: 8 XI 2024].
  148. Luskin C., Teoria inteligentnego projektu nie wypowiada religijnych twierdzeń o sferze nadnaturalnej, tłum. I. Janus, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2009/2010, t. 6/7, s. 93–116, https://doi.org/10.53763/fag. 45.
  149. Malec G., Naturalizm metodologiczny w sporze ewolucjonizmu z kreacjonizmem w świetle poglądów Paula K. Feyerabenda, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2012, t. 9, s. 131–154, https://doi.org/10.53763/fag.2012.9.70.
  150. Mayr E., General Books: Evolution and God, „Nature” 1974, Vol. 248, No. 5446, s. 285–286.
  151. Mayr E., Wpływ Darwina na myśl współczesną, „Świat Nauki” 2000, nr 9 (109), s. 59–63.
  152. McMullin E., Evolution as a Christian Theme, „The Herbert Reynolds Lecture Series” 2004, s. 1–19, https://tiny.pl/t93b1 [dostęp: 8 XI 2024].
  153. McMullin E., Odmiany naturalizmu metodologicznego, tłum. E. Topolska, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2012, t. 9, s. 109–129, https://doi.org/10.53763/fag.2012.9.69.
  154. McMullin E., Values in Science, w: A Companion to the Philosophy of Science, ed. W.H. Newton-Smith, „Blackwell Companions to Philosophy”, Blackwell Publishers, Malden MA, Oxford UK 2000, s. 550–560.
  155. Metallmann J., Nauka, pogląd na świat, filozofia, odbitka z „Przeglądu Współczesnego” 1939, nr 5–7, s. 1–49.
  156. Metallmann J., Zasada ekonomii myślenia. Jej historia i krytyka, E. Wende i S-ka, Warszawa, L. Anczyc i S-ka, Kraków 1914.
  157. Meyer S.C., DNA: The Signature in the Cell, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 293–345.
  158. Meyer S.C., Podwójny standard. Teoria inteligentnego projektu, metodologia naukowa i problem demarkacji, tłum. D. Sagan, w: O pochodzeniu. Ujęcie filozoficzne, red. G. Malec, Fundacja En Arche, Warszawa 2022, s. 147–208.
  159. Meyer S.C., The Difference It Doesn’t Make, w: God and Evolution: Protestants, Catholics and Jews Explore Darwin’s Challenge to Faith, ed. J. Richards, Discovery Institute Press, Seattle, WA 2010, s. 147–164.
  160. Miller K.B., The Misguided Attack on Methodological Naturalism, w: For the Rock Record: Geologists on Intelligent Design, eds. J.S. Schneiderman, W.D. Allmon, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 2009, s. 117–140.
  161. Miller K.R., Darwin, projekt i wiara katolicka, tłum. A. Grzybek, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2005/2006, t. 2/3, s. 35–38, https://doi.org/10.53763/fag. 20.
  162. Minarowski Ł., Nie wszystko trzeba wiedzieć (wywiad z Jamesem Deweyem Watsonem), „Medyk Białostocki” sierpień‒wrzesień 2008, nr 67‒68, s. 5–8, https://tiny.pl/g26v5 [dostęp: 8 XI 2024].
  163. Monod J., Przypadek i konieczność, tłum. J. Bukowski, „Biblioteka Głosu”, Warszawa 1979.
  164. Müller G.B., Dlaczego rozszerzona synteza ewolucyjna jest niezbędna, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2018, t. 15, s. 1–43, https://doi.org/10.53763/fag.2018.15.155.
  165. Nagel T., Public Education and Intelligent Design, „Philosophy & Public Affairs” 2008, Vol. 36, No. 2, s. 187–205.
  166. Newton I., Four Letters from Sir Isaac Newton to Doctor Bentley Containing Some Arguments in Proof of a Deity, London 1756, List I, s. 1–11, https://tiny.pl/gzlmz [dostęp: 15 XI 2024].
  167. Newton I., Matematyczne zasady filozofii przyrody, tłum. J. Wawrzycki, Copernicus Center Press, Kraków 2011.
  168. Nowak G., Książka filozofa o sporze między ewolucjonistami i kreacjonistami, „Filozofia Nauki” 2001, t. 9, nr 2, s. 161–168.
  169. O’Connor R.C., Nauka przed sądem: analiza racjonalności naturalizmu metodologicznego, tłum. J. Popek, G. Rogula, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2014, t. 11, s. 95–131, https://doi.org/10.53763/fag.2014.11.99.
  170. Orr H.A., Ponownie darwinizm kontra inteligentny projekt, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2004, t. 1, s. 33–48, https://doi.org/10.53763/fag.2004.1.6.
  171. P.K. Feyerabend P., Przeciw metodzie, tłum. S. Wiertlewski, Wydawnictwo Siedmioróg, Wrocław 1996.
  172. Padian K., Darwin, Dover, and Intelligent Design, „ArtefaCToS” 2009, Vol. 2, No. 1, s. 24–37, https://tiny.pl/tmdd5 [dostęp: 8 XI 2024].
  173. Paszewski A., Co zdeterminowane, a co przypadkowe w systemach biologicznych – gdzie zaczyna się wolność?, „Nauka” 2005, nr 1, s. 53–66, https://tiny.pl/gzj78 [dostęp: 8 XI 2024].
  174. Pennock R.T., Tower of Babel: The Evidence against the New Creationism, MIT Press, Cambridge 1999.
  175. Petrich L., Artefakty zwierzęce i pozaziemskie – inteligentnie zaprojektowane?, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2009/2010, t. 6/7, s. 139–153, https://doi.org/10.53763/fag. 47.
  176. Pigliucci M., Denying Evolution: Creationism, Scientism and the Nature of Science, Sinauer Associates, Sunderland, Massachusetts 2002.
  177. Pine R.H., But Some of Them Are Scientists, Aren’t They?, „Creation/Evolution” 1984, Vol. 4, No. 4, s. 6–18, https://tiny.pl/j_thbm4f [dostęp: 8 XI 2024].
  178. Plantinga A., Naturalizm metodologiczny?, tłum. R. Plato, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2014, t. 11, s. 37–93, https://doi.org/10.53763/fag.2014.11.98.
  179. Plantinga A., When Faith and Reason Clash: Evolution and the Bible, „Christian Scholar’s Review” 1991, Vol. 21, No. 1, s. 8–33, https://tiny.pl/gzln9 [dostęp: 8 XI 2024].
  180. Poe H.L., Mytyk Ch.R., Od metody naukowej do naturalizmu metodologicznego. Ewolucja idei, tłum. B. Błaszczak i in., „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2011, t. 8, s. 137–151, https://doi.org/10.53763/fag.2011.8.61.
  181. Poincaré H., Nauka i hypoteza, tłum. M. Horwitz, Nakład Jakóba Mortkowicza, Warszawa – Lwów 1908.
  182. Poincaré H., Nauka i metoda, tłum. M.H. Horwitz, Nakład Jakóba Mortkowicza, Warszawa 1912.
  183. Poincaré H., Wartość nauki, tłum. L. Silberstein, Nakład Jakóba Mortkowicza, G. Centnerszwer i Ska, Księgarnia H. Altenberga, Warszawa – Lwów 1908.
  184. Polanyi M., The Republic of Science: Its Political and Economic Theory, „Minerva” 2000, Vol. 38, s. 1–32 (przedruk z: „Minerva” 1962, Vol. 1, s. 54–73), https://tiny.pl/vxhjzkm4 [dostęp: 8 XI 2024].
  185. Popper K.R., Logika odkrycia naukowego, tłum. U. Niklas, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1977.
  186. Popper K.R., Natura problemów filozoficznych i ich korzenie w nauce, w: tegoż, Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, tłum. S. Amsterdamski, „Biblioteka Współczesnych Filozofów”, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 117–169.
  187. Quammen D., Czy Darwin się mylił?, „National Geographic Polska”, listopad 2004, nr 11(62), s. 2–33.
  188. Reeves J.A., Donaldson S., A Little Book for New Scientists: Why and How to Study Science, InterVarsity Press, Downers Grove Illinois, 2016.
  189. Rennie J., 15 odpowiedzi na nonsensowne tezy kreacjonistów, tłum. K. Sabath, „Świat Nauki” 2002, nr 9, s. 66–72, https://tiny.pl/g2s2c [dostęp: 8 XI 2024].
  190. Reynolds J.M., Intelligent Design and the Contemporary Christian’, „The Southern Baptist Journal of Theology” 2007, Vol. 11, No. 1, s. 71.
  191. Ruse M., Darwinism Defended: A Guide to the Evolution Controversies, Addison-Wesley, Reading, Massachusetts 1982.
  192. Ruse M., How Evolution Became a Religion. Creationists Correct?: Darwinians Wrongly Mix Science with Morality, Politics, „National Post” 2000,  May 13, https://tiny.pl/9r53j [dostęp: 8 XI 2024].
  193. Ruse M., The Argument from Design: A Brief History, w: Debating Design, eds. W.A. Dembski, M. Ruse, s. 13–31.
  194. Russell C.A., Views of Nature, w: History of Science and Religion in the Western Tradition. An Encyclopedia, ed. G.B. Ferngren, Garland Publishing, Inc., New York & London 2000, s. 43–55.
  195. Sabath K., Kreacjonizm a sprawa polska, „Świat Nauki” 2002, nr 9, s. 73.
  196. Sagan D., Naturalizm metodologiczny – konieczny warunek naukowości?, „Roczniki Filozoficzne” 2013, t. 61, nr 1, s. 73–91.
  197. Sagan D., Naturalizm metodologiczny a zagadnienie prawdy w nauce, w: Poznanie a prawda, red. A.L. Zachariasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 167–173.
  198. Schrader D.E., Newton i teologia naturalna, tłum. A. Lekka-Kowalik, S. Kowalik, „Roczniki Filozoficzne” 2003, t. 51, z. 2, s. 33–45.
  199. Scott E.C., Darwin Prosecuted: Review of Johnson’s Darwin on Trial, „Creation/Evolution Journal” 1993, Vol. 13, No. 2, s. 36–47, https://tiny.pl/3dmtny56 [dostęp: 8 XI 2024].
  200. Scott E.C., My Favorite Pseudoscience, „Reports of the National Center for Science Education” 2003, January–February, Vol. 23, No. 1, https://tiny.pl/8rxw_vrw [dostęp: 9 X 2024].
  201. Shanks N., God, the Devil, and Darwin: A Critique of Intelligent Design Theory, Oxford University Press, New York 2004.
  202. Shapiro R., Origins. A Skeptic’s Guide to the Creation of Life on Earth, Bantam New Age, Toronto 1987.
  203. Shermer M., The Chain of Accidents and the Rule of Law: The Role of Contingency and Necessity in Evolution, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 443–459.
  204. Shermer M., Why ET Hasn’t Called, „Scientific American” 2002, August, Vol. 287, No. 2, s. 34, https://tiny.pl/ttmvp [dostęp: 8 XI 2024].
  205. Skoczny W., Dziedzictwo fizykoteologii we współczesnej myśli chrześcijańskiej, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 1991, t. 13, s. 79–85, tekst elektroniczny ma odrębną numeracje stron, s. 1–7, https://tiny.pl/99bgh [dostęp: 8 XI 2024].
  206. Smart J.A., O zastosowaniu pojęcia nieredukowalnej złożoności, tłum. D Sagan, „Na Początku…” 2004, nr 11–12A (187–188), s. 421–447.
  207. Sober E., Darwin i naturalizm, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2017, t. 14, s. 7–52, https://doi.org/10.53763/fag.2017.14.137.
  208. Strahler A.N., Understanding Science: An Introduction to Concepts and Issues, Buffalo, New York 1992.
  209. Szanton A., The Recollections of Eugene P. Wigner, Plenum Press, New York 1992.
  210. Thornhill R., Historyczny związek między darwinizmem a argumentem z biologicznego projektu, tłum. A. Droś i in., „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2012, t. 9, s. 79–105, https://doi.org/10.53763/fag.2012.9.68.
  211. Tooley M., Naturalism, Science and Religion, w: The Nature of Nature…, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 880–900.
  212. Tooley M., Naturalism, Science, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 880–900.
  213. van der Meer J.M., Przekonania towarzyszące, ideologia i nauka, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2016, t. 13, s. 153–194, https://doi.org/10.53763/fag.2016.13.129.
  214. W.S. Harris, J.H. Calvert, Intelligent Design. The Scientific Alternative to Evolution, „The National Catholic Bioethics Quarterly” 2003, Vol. 3, No. 3, s. 531–561, https://tiny.pl/tmct3 [dostęp: 8 XI 2024].
  215. Watson D.M.S., Adaptation, w: Report of British Association for the Advancement of Science: Report of the Ninety-Seventh Meeting (Ninety-Ninth Year. South Africa – 1929 July 22 – August 3), London 1930, s. 88–99.
  216. Weiner J., Hipotezy o powstaniu i wczesnej ewolucji życia. Historia dociekań (od Darwina do Millera), „Kosmos” 2009, t. 58, nr 3–4, s. 501–528, https://tiny.pl/gzpdr [dostęp: 8 XI 2024].
  217. Wigner E.P., Niepojęta skuteczność matematyki w naukach przyrodniczych, tłum. J. Dembek, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 1991, t. 13, s. 5–18, tekst elektroniczny ma odrębną numerację stron, s. 1–16 https://tiny.pl/txr8z [dostęp: 8 XI 2024].
  218. Willard D., Naturalism’s Incapacity to Capture the Good Will, w: The Nature of Nature, eds. B.L. Gordon, W.A. Dembski, s. 865–879.
  219. Wilson E.O., O naturze ludzkiej, tłum. B. Szacka, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
  220. Wiśniewski A., Dlaczego należy czytać Jodkowskiego?, w: Filozofia – nauka – religia. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Kazimierzowi Jodkowskiemu z okazji 40-lecia pracy naukowej, red. P. Bylica i in., Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2015, s. 37–41.
  221. Witt J., Zarys historii powstania naukowej teorii inteligentnego projektu, tłum. D. Sagan, „Na Początku…” 2005, nr 9–10 (198–199), s. 352–362.
  222. Wojnar A., Czy nauka zastąpi religię?, „Alma Mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, listopad 2008, nr 108, s. 91–94.
  223. Woodward T., Istota sporu darwinizmu z teorią inteligentnego projektu: przyrodnicza symfonia makroewolucji, tłum. D. Sagan, „Filozoficzne Aspekty Genezy” 2007/2008, t. 6/7, s. 7–20, https://doi.org/10.53763/fag. 31.
  224. Zachariasz A.L., Filozofia. Jej istota i funkcje, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994.
  225. Zachariasz A.L., Poznanie teoretyczne. Jego konstytucja i status, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990.
  226. Zirkle C., Przeddarwinowskie koncepcje gatunku, tłum. D. Sagan, w: O pochodzeniu, t. 2: Ujęcie historyczne, red. G. Malec, Fundacja En Arche, Warszawa 2023, s. 255–275.
  227. Życiński J., Ewolucyjna wizja przyrody a XIX-wieczny teizm, „Studia Philosophiae Christianae” 1996, t. 32, nr 1, s. 73–98, https://tiny.pl/gzjr1 [dostęp: 8 XI 2024].
Liczba wyświetleń: 112
Tagi: antynaturalizm, Arystoteles, Bóg, Charles B. Thaxton, darwinowska teoria ewolucji, Demokryt, Denis Diderot, Empedokles, Epikur, Francis Bacon, Isaac Newton, Karol Darwin, Krzysztof J. Kilian, Lukrecjusz, Maksymos z Tyru, Michael J. Behe, Michael Polanyi, Michael Ruse, nadnaturalizm, naturalizm, naturalizm metodologiczny, nauka a religia, Neil S. Greenspan, nieredukowalna złożoność, Russell Doolittle, teoria inteligentnego projektu, uteoretyzowanie obserwacji, William A. Dembski, William Paley, wyspecyfikowana złożoność

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *



Najnowsze wpisy

Najczęściej oglądane wpisy

Wybrane tagi